خودارزیابی
۱- در ابیات زیر تشبیههای فشرده (بلیغ) و گسترده را بیابید و پایههای آنها را مشخّص نمایید:
الف) اگر چو مرغ بنالم، تو همچو سرو ببالی / و گر چو ابر بگریم، تو همچو غنچه بخندی (خواجوی کرمانی) // بالیدن: نازیدن
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: م (من) / مشبّهٌ به: مرغ / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: نالیدن
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: تو / مشبّهٌ به: سرو / ادات تشبیه: همچو / وجه شبه: بالیدن
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: م (من) / مشبّهٌ به: ابر / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: گریستن
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: تو / مشبّهٌ به: غنچه / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: خندیدن
ب) پیش کمان ابرویش لابه همیکنم؛ ولی / گوش کشیده است؛ از آن گوش به من نمیکند (حافظ) // لابه: التماس
نوع تشبیه: فشرده؛ اضافه تشبیهی / مشبّه: ابرو / مشبّهٌ به: کمان / ادات تشبیه: ندارد / وجه شبه: ندارد
پ) دل گرفتار بلای عشق توست / جان شهید کربلای عشق توست (وفایی)
نوع تشبیه: فشرده؛ اضافه تشبیهی / مشبّه: عشق / مشبّهٌ به: بلا / ادات تشبیه: ندارد / وجه شبه: ندارد
نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: عشق / مشبّهٌ به: کربلا / ادات تشبیه: ندارد / وجه شبه: ندارد
۲- وجه شبه را در شعرهای زیر مشخّص کنید:
الف) صدا چون بوی گل در جنبش آب / به آرامی به هر سو پخش میگشت (فریدون توللی)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: صدا / مشبّهٌ به: بوی گل / ادات تشبیه: چون / وجه شبه: به آرامی به هر سو پخش میگشت
ب) نفس کز گرم گاه سینه میآید برون، ابری شود تاریک. / چو دیوار ایستد در پیش چشمانت، / نفس کاین است، پس دیگر چه داری چشم / ز چشم دوستان دور یا نزدیک؟ (مهدی اخوان ثالث) // کاین: که این
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: نفس / مشبّهٌ به: ابر / ادات تشبیه: ندارد / وجه شبه: شود تاریک
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: نفس / مشبّهٌ به: دیوار / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: ایستد
۳- دو پایه اصلی تشبیه را در اشعار زیر مشخّص کنید:
الف) پشت هیچستان چتر خواهش باز است، / تا نسیم عطشی در بن برگی بدود، / زنگ باران به صدا میآید. (سهراب سپهری)
چتر خواهش← نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: خواهش / مشبّهٌ به: چتر // نسیم عطش← نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: عطش / مشبّهٌ به: نسیم // زنگ باران← نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: باران / مشبّهٌ به: زنگ /
ب) هر چه به گرد خویشتن مینگرم در این چمن / آینه ضمیر من جز تو نمیدهد نشان (هوشنگ ابتهاج)
آینه ضمیر← مشبّهٌ: ضمیر / مشبّهٌ به: آینه
۴- نوع تشبیه را در ابیات زیر مشخّص کنید:
الف) اگر ای عشق پایان تو دور است / دلم غرق تمنّای عبور است
برای قد کشیدن در هوایت / دلم مثل صنوبرها صبور است (سلمان هراتی)
مشبّه: دلم؛ ادات تشبیه: مثل؛ مشبّهٌ به: صنوبرها؛ وجه شبه: صبور (تشبیه گسترده)
ب) زمین چو سینه سهراب زیر جوشن برگ / فرونشسته در آن ناوک صنوبر و غان (علی موسوی گرمارودی) // جوشن: زره // ناوک: تیر
مشبّه: زمین؛ ادات تشبیه: چو؛ مشبّهٌ به: سینه سهراب؛ وجه شبه: فرو نشسته در آن ناوک صنوبر و غان (تشبیه گسترده)
جوشن برگ ← مشبّه: برگ ؛ مشبّهٌ به: جوشن؛ (تشبیه فشرده اضافی)
ناوک صنوبر و غان ← مشبّه: صنوبر و غان؛ مشبّهٌ به: ناوک؛ (تشبیه فشرده)
پ) مانند پنبه دانه که در پنبه تعبیه است، اجرام کوههاست نهان در میان برف (کمال الدّین اسماعیل) // تعبیه: جاسازی
مشبّه: اجرام کوهها؛ ادات تشبیه: مانند؛ مشبّهٌ به: پنبه دانه؛ وجه شبه: نهان بودن در میان برف، نهان بودن در میان پنبه (تشبیه گسترده)
۵- در اشعار زیر مشبّه و مشبّه به را مشخّص کنید.
الف) پاسی از شب رفته بود و برف میبارید / چون پرافشان پریهای هزار افسانهای از یادها رفته (مهدی اخوان ثالث)
مشبّه: بارش برف؛ ادات تشبیه: چون؛ مشبّهٌ به: پرافشان پریهای هزار افسانهای از یادها رفته (تشبیه گسترده)
ب) روز چو شمعی به شب، زود رو و سرفراز / شب چو چراغی به صبح، کاسته و نیم تاب (خاقانی)
مشبّه: روز؛ ادات تشبیه: چو؛ مشبّهٌ به: شمعی به شب؛ وجه شبه: زود رو و سرفراز (تشبیه گسترده)
مشبّه: شب؛ ادات تشبیه: چو؛ مشبّهٌ به: چراغی به صبح؛ وجه شبه: کاسته و نیم تاب (تشبیه گسترده)
۶- تشبیههای به کار رفته در بیتهای زیر دارای کدام یک از پایههای تشبیهاند؟
الف) مرا، کز جام عشقت مست گشتم / وصال و هجر یکسان مینماید (فخرالدّین عراقی) // وصال: رسیدن به دلبر/ هجر: دوری
مشبّه: عشقت؛ مشبّهٌ به: جام؛ وجه شبه: ندارد (تشبیه فشرده)
ب) گاهی که سنگ حادثه از آسمان رسد / اوّل بلا به مرغ بلند آشیان رسد (کلیم کاشانی)
مشبّه: حادثه؛ مشبّهٌ به: سنگ؛ وجه شبه: از آسمان رسیدن (تشبیه گسترده)
بازگردانی: هر گاه که پیشامد ناگواری از آسمان فرودآید، نخست پرندگان تیزپرواز (انسان های بلندهمت و والا) گرفتار می شوند.
پ) خانه دل ما را از کرم عمارت کن / پیش از آن که این خانه رو نهد به ویرانی (شیخ بهایی)
مشبّه: دل؛ مشبّهٌ به: خانه؛ (تشبیه فشرده؛ اضافه تشبیهی)
۷- در هر یک از نمونههای زیر ادات تشبیه را مشخّص کنید:
الف) مرا در دل درخت مهربانی / به چه ماند؟ به سرو بوستانی (فخرالدّین اسعد گرگانی)
مانستن← بن ماضی: مانست؛ بن مضارع: مان (مانند بودن) / ماندن← بن ماضی: ماند؛ بن مضارع: مان (اقامت کردن)
ب) آوردهاند که در ناحیت کشمیر، متصیدی خوش و مرغزاری نزه بود که از عکس ریاحین او پر زاغ چون دم طاووس نمودی و در پیش جمال او دم طاووس به پر زاغ مانستی. (کلیله و دمنه)
پ) هرگز کسی نداد بدین سان نشان برف / گویی که لقمهای است زمین در دهان برف (کمال الدّین اصفهانی)
۸- در اشعار ذکر شده در خودارزیابیهای درس۳ ابیاتی را که مربوط به شاعران قرنهای هفتم، هشتم و نهم است بیابید و بگویید کدام نوع تشبیه (گسترده یا فشرده) در آنها بیشتر است؟
پ) هرگز کسی نداد بدین سان نشان برف / گویی که لقمهای است زمین در دهان برف (کمال الدّین اصفهانی)
مشبّه: زمین؛ ادات تشبیه: گویی؛ مشبّهٌ به: لقمه؛ وجه شبه: ندارد (تشبیه گسترده)
پ) مانند پنبه دانه که در پنبه تعبیه است / اجرام کوههاست نهان در میان برف (کمال الدّین اسماعیل)
مشبّه: اجرام کوهها؛ ادات تشبیه: مانند؛ مشبّهٌ به: پنبه دانه؛ وجه شبه: نهان در میان برف (تشبیه گسترده)
الف) مرا، کز جام عشقت مست گشتم / وصال و هجر یکسان مینماید (فخرالدّین عراقی)
مشبّه: عشق؛ مشبّهٌ به: جام؛ وجه شبه: ندارد (تشبیه فشرده)
الف) اگر چو مرغ بنالم، تو همچو سرو ببالی / و گر چو ابر بگریم، تو همچو غنچه بخندی (خواجوی کرمانی)
نوع تشبیه: گسترده / مشبّه: من / مشبّهٌ به: مرغ / ادات تشبیه: چو / وجه شبه: نالیدن
ب) پیش کمان ابرویش لابه همیکنم؛ ولی / گوش کشیده است؛ از آن گوش به من نمیکند (حافظ)
نوع تشبیه: فشرده / مشبّه: ابرو / مشبّهٌ به: کمان / ادات تشبیه: ندارد / وجه شبه: ندارد
گوشزد۱: هر چه از سبک خراسانی دور میشویم، پایههای تشبیه کمتر و تشبیه فشرده بیشتر میگردد و کم کم بدل به استعاره میگردد.
گوشزد۲: ارزش تشبیه فشرده از تشبیه گسترده بیشتر است.
۹- در بیت: «چو دریای خون شد همه دشت و راغ / جهان چون شب و تیغها چون چراغ» (فردوسی)
پایههای آوایی را مشخّص کنید؛ سپس خانههایی به تعداد آنها طراحی نموده و هر پایه را در خانه خود قرار دهید.
خط عروضی: چُ دَریایِ خون شُد هَمِ دَشتُ راغ / جَهان چُن شَبُ تیغها چُن چِراغ.
پایههای آوایی | چُ دَر یا | یِ خون شُد | هَ مِ دَش | تُ راغ |
نشانههای هجایی | Uـ ـ | Uـ ـ | UUـ | Uـ |
پایههای آوایی | جَ هان چُن | شَ بُ تی | غ ها چُن | چِ راغ |
نشانههای هجایی | Uـ ـ | UUـ | Uـ ـ | Uـ |
وزن | ت تن تن | ت تن تن | ت تن تن | ت تن |
برای آگاهی بیشتر از تشبیه اینجا را کلیک کنید.
پی دی اف درس سوم علوم و فنون ادبی پایه یازدهم
علوم و فنون ادبی ۲ درس ۳ بخش۱ (تشبیه)
علوم و فنون ادبی ۲ درس ۳ بخش۲ (تشبیه؛ خودارزیابی) آپارات