خودارزیابی
۱- صامتها و مصوّتهای مصراع اوّل بیت نخست را مشخّص نمایید.
نشاید که خوبان به صحرا روند / همه کس شناسند و هر جا روند
خط عروضی: نَشایَد کِ خوبان بِ صَحرا رَوَند / هَمِ کَس شِناسَندُ هَر جا رَوَند
نَ شا یَد: صم صم صمص / کِ خو بان: صم صم صمص / بِ صَح را: صم صمص صم / رَ وَند: صم صمصص
پایههای آوایی | نَ شا یَد | کِ خو بان | بِ صَح را | رَ وَند |
پایههای آوایی | هـَ مِ کس | شِ نا سَن | دُ هَر جا | رَ وَند |
وزن | ت تن تن | ت تن تن | ت تن تن | ت تن |
نشانههای هجایی | Uـ ـ | Uـ ـ | Uـ ـ | Uـ |
بازگردانی: شایسته نیست که زیبارویان به دشت و دمن بروند و با همه کس سخن بگویند و به هر جایی سرک بکشند.
حلالست رفتن به صحرا، ولیک / نه انصاف باشد که بی ما روند (سعدی)
خط عروضی: حَلالَست رَفتن بِ صَحرا، وَلیک / نَ اِنصاف باشَد کِ بی ما رَوَند
حَ لا لَست: صم صم صمصص / رَف تَن: صمص صمص / بِ صَح را: صم صمص صم / وَ لیک: صم صمص
پایههای آوایی | حَ لا لَس | ت رَف تَن | بِ صَح را | وَ لیک |
پایههای آوایی | نَ اِن صا | ف با شَد | کِ بی ما | رَ وَند |
وزن | ت تن تن | ت تن تن | ت تن تن | ت تن |
نشانههای هجایی | Uـ ـ | Uـ ـ | Uـ ـ | Uـ |
بازگردانی: به دشت و دمن رفتن و خوش بودن حلال است؛ ولی انصاف نیست که بدون ما بروند.
۲- هر بیت را به هجاهای تشکیل دهنده آن تجزیه کنید؛ سپس هر هجا را با علامت خاصّ آن بنویسید.
عجب نیست از گل که خندد به سروی / که در این چمن پای در گل نشیند (طبیب اصفهانی)
خط عروضی: عَجَب نیستَز گُل کِ خَندَد بِ سَروی / کِ دَر این چَمَن پای دَر گِل نِشینَد
پایههای آوایی | عَ جَب نی | س تَز گُل | کِ خَن دَد | بِ سَر وی |
پایههای آوایی | کِ دَر این | چَ مَن پا | ی دَر گِل | نِ شی نَد |
وزن | ت تن تن | ت تن تن | ت تن تن | ت تن تن |
نشانههای هجایی | Uـ ـ | Uـ ـ | Uـ ـ | Uـ ـ |
بازگردانی: اگر گلی به سروی بخندد و او را مسخره کند، تعجب نکن؛ زیرا سرو اسیر گل و لای شده است و آزاده نیست.
اگر هوشمندی به معنی گرای / که معنی بماند نه صورت به جای (سعدی)
خط عروضی: اَگَر هوشمَندی بِ مَعنی گَرای / کِ مَعنی بِمانَد نَ صورَت بِ جای
پایههای آوایی | اَ گَر هو | ش مَن دی | بِ مَع نی | گَ رای |
پایههای آوایی | کِ مَع نی | بِ ما نَد | نَ صو رَت | بِ جای |
وزن | ت تن تن | ت تن تن | ت تن تن | ت تن |
نشانههای هجایی | Uـ ـ | Uـ ـ | Uـ ـ | Uـ |
بازگردانی: اگر خردمندی به معنی توجه کن؛ زیرا معنی می ماند نه ظاهر.
۳- در بیت زیر، چند هجای کوتاه وجود دارد؟ – هشت هجای کوتاه
تا رنج تحمّل نکنی، گنج نبینی / تا شب نرود، صبح پدیدار نباشد (سعدی)
خط عروضی: تا رَنج تَحَممُل نَکُنی، گَنج نَبینی / تا شَب نَرَود، صُبح پَدیدار نَباشَد
تا – رَنج – تَ-حَم-مُل- نَ-کُ-نی- گَنج- نَ-بی-نی / تا- شَب- نَ-رَ-ود، صُبح- پَ-دی-دار- نَ-با-شَد
پایههای آوایی | تا رَنـ ـج تَ | حَم مُل نَ کُ | نی گَنـ ــج نَ | بی نی |
پایههای آوایی | تا شَب نَ ر | وَد صُبـ ـح پَ | دی دا ر نَ | با شَد |
وزن | تن تن ت ت | تن تن ت ت | تن تن ت ت | تن تن |
نشانههای هجایی | ـ ـUU | ـ ـUU | ـ ـUU | ـ ـ |
بازگردانی: تا رنج نکشی به گنج نمی رسی. تا شب سختی و رنج نرود، بامداد آسایش آشکار نمی شود.
۴- برای کاربردهای گوناگون (صامت، مصوّت) هریک از واجهای زیر، نمونههایی بنویسید.
گوشزد ۱: «و» و «ی» هر گاه واج دوم هجا باشند صدادار و در غیر این صورت بی صدا به شمار میروند؛ مانند: سو، ناو.
گوشزد ۲: هر گاه«هـ» خوانده نشود، صدادار به شمار میرود؛ مانند: که، علاقه مند.
۵-علامت هجاهای کدام بیت، چهار بار (U – – – ) تکرار شده است؟
الف) الا یا اَیّها السّاقی أدِر کأساً و ناوِلها / که عشق آسان نمود اوّل، ولی افتاد مشکلها (حافظ) √
خط عروضی: اَلا یا اَییُهَس ساقی أدِر کَأسَن وَ ناوِلها / کِ عِشق آسان نِمودَووَل، وَلی اُفتاد مُشکِلها
پایههای آوایی | اَ لا یا اَی | یُ هَس سا قی | اَ دِر کأ سَن | وَ نا وِل ها |
پایههای آوایی | کِ عِش قا سان | نِ مو دَو وَل | وَ لی اُف تا | د مُش کِل ها |
وزن | ت تن تن تن | ت تن تن تن | ت تن تن تن | ت تن تن تن |
نشانههای هجایی | Uـ ـ ـ | Uـ ـ ـ | Uـ ـ ـ | Uـ ـ ـ |
بازگردانی: ای ساقی کاسه شراب را بگردان و به ما برسان. عشق در آغاز راه آسان به نظر می آمد؛ ولی کم کم مشکلها رخ نمود.
ب) خلوتم چراغان کن، ای چراغ روحانی / ای ز چشمه نوشت، چشم دل چراغانی (شهریار)
خط عروضی: خَلوَتَم چِراغان کُن، ای چِراغِ رُوْحانی / اِیْ زِ چِشمِ یِ نوشَت، چَشمِ دِل چِراغانی
پایههای آوایی | خَل وَ تَم | چِ را غان کُن | اِی چِ را | غِ رُو حا نی |
پایههای آوایی | اِی زِ چَش | مِ یِ نو شَت | چَش مِ دِل | چِ را غا نی |
وزن | تن ت تن | ت تن تن تن | تن ت تن | ت تن تن تن |
نشانههای هجایی | ـ Uـ | U ـ ـ ـ | ـ Uـ | U ـ ـ ـ |
این بیت را می توان به صورت چهارتا سه تا هم برش زد.
بازگردانی: ای انسانی که نورانی مانند چراغی، تنهایی من را روشن کن. ای کسی که از وجود گوارایت دل من نورانی شده است.
پ) من از اینجا به ملامت نروم / که من اینجا به امیدی گروم (سعدی) [گرویدن: میل کردن]
خط عروضی: مَنَزینجا بِ مَلامَت نَرَوم / کِ مَنینجا بِ اُمیدی گِرَوَم
پایههای آوایی | مَ نَ زین جا | بِ مَ لا مَت | نَ رَ وَم |
پایههای آوایی | کِ مَ نین جا | بِ اُ می دی | گِ رَ وَم |
وزن | ت ت تن تن | ت ت تن تن | ت ت تن |
نشانههای هجایی | UUـ ـ | UUـ ـ | UUـ |
بازگردانی: من از اینجا به خاطر سرزنش دیگران نمی روم؛ زیرا من به امیدی به اینجا میل کرده ام.
ت) بلم آرام چون قویی سبکبار / به نرمی بر سر کارون همی رفت (تولّلی) [بلم: قایق]
خط عروضی: بَلَم آرام چُن قویی سَبُکبار / بِ نَرمی بَر سَرِ کارون هَمی رَفت
پایههای آوایی | بَ لَم آ را | م چُن قو یی | سَ بُک بار |
پایههای آوایی | بِ نَر می بَر | سَ رِ کا رون | هـَ می رَفت |
وزن | ت تن تن تن | ت تن تن تن | ت تن تن |
نشانههای هجایی | Uـ ـ ـ | Uـ ـ ـ | Uـ ـ |
بازگردانی: قایق، آرام مانند قویی سبکبار، به نرمی، کارون را می پیمود.