کارگاه متن پژوهی
قلمرو زبانی
۱) در متن درس، کدام واژه‌ها در معانی زیر، به کار رفته است؟
اسب(بادپا، باره) نابودکننده (عافیتسوز) عمیق(ژرف)
۲) جمله‌های زیر را با هم می‌خوانیم و به نقش‌های مختلف کلمه «امروز» توجه می‌کنیم:
■ امروز را غنیمت دان. نقش: مفعول
■ امروز، روز شادی است. نقش: نهاد
■ گنجینه عمر، امروز است. نقش: مسند
■ برنامه امروز، تأیید شد. نقش: مضاف الیه
■ امروز، به کتابخانه ملّی می‌روم. نقش: قید
در همه جمله‌های بالا به جز جمله آخر، کلمه «امروز»، نقش‌های اسم را گرفته است.
کلمه «امروز» در جمله آخر، هیچ یک از نقش‌های اسم را ندارد.
منادا هم نیست. «امروز» در جمله مذکور، «گروه قیدی» است.
گروه قیدی، بخشـی از جمله اسـت که جمله یا جزئی از آن را مقید می‌کند یا توضیحی نظیر مفهوم حالت، زمان، مکان، تردید، یقین، تکرار و … را به جمله می‌افزاید.
قید می‌تواند از نظر «نوع»، اسم، صفت یا قید باشد.
در بیت‌های نهم و دهم، قیدها را مشخص کنید. – آن دم / هم / کمی
یادآوری
مفعول: به گروه اسمی گفته می شود که کار بر روی آن انجام می گردد و در پاسخ «چه چیزی را» یا «چه کسی را» می آید. نشانه مفعول «را» است. مانند: دوستم را در خیابان دیدم. چه کسی را دیدم؟ – دوستم را
نهاد: گروه اسمی است که خبری از آن داده می شود و اگر شخص و شمار نهاد را تغییر دهیم شناسه فعل تغییر می کند؛ نهاد در پاسخ «چه چیزی» یا «چه کسی» می آید. مانند: بهرام آمد. چه کسی آمد؟ – بهرام.
مسند: بخشی از جمله است که به وسیله فعل اسنادی به نهاد نسبت داده می شود و در پاسخ «چگونه است» می آید؛ مانند: گل زیباست. گل چگونه است؟ – زیبا.
فعل اسنادی: فعلهایی اند که مسند را به نهاد نسبت می دهند و معنای دیگری ندارند؛ «ام، ای، است، ایم، اید، اند» فعلهای اسنادی اند؛ ولی «بود، شد، گشت، گردید» اگر به معنای «است» بیایند اسنادی خواهند بود.
مضاف الیه: ترکیب «اسم ﹻ اسم» را ترکیب اضافی می گویند. اسم نخست مضاف و دومی مضاف الیه است؛ مانند: دست بهرام.
$ راه شناسایی صفت و مضاف‌الیه
۱- صفت،«تر و ترین» می‌پذیرد؛ امّا مضاف‌الیه نمی‌پذیرد. ۲- صفت و موصوف یک پدیده‌اند؛ امّا مضاف و مضاف‌الیه دو پدیده ۳- موصوف «ی» نکره می‌پذیرد؛ امّا مضاف نمی‌پذیرد. 4- اگر به ترکیب، صفت دیگری را بیفزاییم، در ترکیب اضافی، صفت مضاف‌الیه را وصف می‌کند و در ترکیب وصفی موصوف را؛ مانند: در چوبی بزرگ ، در خانۀ بزرگ. 5- مضاف الیه همیشه اسم است، پس «نشانۀ جمع» می‌پذیرد؛ اما صفت نمی‌پذیرد. ۶- با افزودن «است» به ترکیب اضافی، جملۀ نامعنایی ساخته می‌شود. ۷- صفت نقش مسندی می‌پذیرد؛ امّا اسم نمی‌پذیرد.
قلمرو ادبی
۱) دریای خون در بیت‌های هشتم و دوازدهم استعاره از چیست؟
بیت هشتم: سرخی شفق هنگام غروب / بیت دوازدهم: استعاره از میدان جنگ
۲) ابیات زیر را از نظر کاربرد تشبیه و کنایه بررسی کنید.
۱۹- ز رخسارش فرومی‌ریخت اشکی / بنای زندگی بر آب می‌دید
۲۰- در آن سیماب گون امواج لرزان / خیال تازه‌ای در خواب می‌دید
بنای زندگی: اضافه تشبیهی /بنای چیزی را بر آب دیدن: کنایه از چیزی را در معرض نابودی دیدن / سیماب گون: تشبیه / خیال در خواب دیدن: کنایه از نقشه کشیدن
۳) به شعر «در امواج سند» دقت کنید.
این شعر از چند بند هم وزن و هماهنگ تشکیل شده است. هر بند شامل چهار مصراع است؛ به این نوع شعر «چهارپاره» یا «دوبیتی‌های پیوسته» می‌گویند چهارپاره بیشتر برای طرح مضامین اجتماعی و سیاسی به کار می‌رود و رواج آن از دوره مشروطه بوده و تاکنون ادامه یافته است.
ملک الشعرای بهار، فریدون مشیری، فریدون توللی سروده‌هایی در این قالب دارند.
■ اکنون نحوه قرار گرفتن قافیه‌ها در چهارپاره را به کمک شکل نشان دهید.
————————– / ————————– ■
————————– / ————————– ■
♣♣♣
————————– / ————————– ▲
————————– / ————————– ▲
قلمرو فکری
۱) شاعر در بیت زیر، قصد بیان چه نکته‌ای را دارد؟
فروپاشی فرمانروایی خوارزمشاهیان نزدیک بود.
در آن تاریک شب می‌گشت پنهان/ فروغ خرگه خوارزمشاهی.
۲) حمیدی شیرازی در ابیات زیر، چه کسی را و با چه ویژگی‌هایی وصف می‌کند؟
سلطان جلال الدین خوارزمشاه را توصیف می‌کند که اندوهگین، دلاور و جنگجو بود.
چه اندیشید آن دم، کس ندانست / که مژگانش به خون دیده تر شد
چو آتش در سپاه دشمن افتاد / زآتش هم کمی سوزنده تر شد
۳) درباره ارتباط معنایی زیر و پیام درس توضیح دهید.
جانفشانی در راه میهن
در ره عشق وطن از سر جان خاسته‌ایم / تا در این ره چه کند همّت مردانه ما (رهی معیری)
۴) شاعر در بیت زیر، چه صحنه‌ای از نبرد را وصف می‌کند؟
صحنه‌ای را توصیف می‌کند که با مردن سربازان مغول گروه دیگر جای آنها را می‌گرفتند.
ولی چندان که برگ از شاخه می‌ریخت / دو چندان می‌شکفت و برگ می‌کرد
