آموزه دوم: قاضی بست

کارگاه متن پژوهی

قلمرو زبانی

۱) از متن درس، با توجّه به رابطه معنایی تناسب واژه‌های مناسب انتخاب کنید و در جاهای خالی قرار دهید.

 خیلتاش / حشم / ندیم                                                         رُقعت / توقیع / نبشت

۲) معادل معنایی فعل‌های زیر را از متن درس بیابید و بنویسید.

فرمان داد: مثال داد                                سوار اسب شد: برنشست                    اجازه حضور داده شود: بار داده آید

۳) کاربرد معنایی واژه محجوب را در عبارت زیر بررسی کنید.

محجوب گشت از مردمان، مگر از اطبّا و…  (پنهان)

مردی محجوب بود و دیده و دلش از گناه به دور.    (باحیا)

۴) به دو جمله زیر و تفاوت آنها توجّه کنید:

الف) مریم کتاب می‌خواند.                                                   ب) کتاب خوانده می‌شود.

فعل جمله «الف» به نهاد و فعل جمله «ب» به نهادی که قبلا مفعول بوده است، نسبت داده شده است. فعل جمله «الف» را معلوم و فعل جمله دوم را مجهول می‌نامیم.

با دقّت در جدول زیر، با ساخت و شیوه مجهول کردن جمله معلوم آشنا می‌شویم:

همان طور که می‌بینید در مجهول ساختن جمله معلوم:

الف) نهاد جمله معلوم را حذف می‌کنیم؛                                      ب) مفعول جمله معلوم را در جایگاه نهاد قرار می‌دهیم؛

پ) فعل اصلی جمله را به شکل« بن ماضی + ه/ ـه » می‌نویسیم؛ سپس، از «شدن»، فعلی متناسب با زمان فعل اصلی می‌آوریم.

ت) در مرحله آخر، شناسه فعل را با نهاد جدید، از نظر شمار (مفرد یا جمع) مطابقت می‌دهیم.

امروزه، فعل مجهول به کمک مصدر« شدن» ساخته می‌شود؛ اما در گذشته با فعل‌های دیگری، مانند «آمدن» و «گشتن» نیز ساخته می‌شد. 

■ اکنون از متن درس، نمونه‌هایی از فعل مجهول بیابید و معادل امروزی آنها را بنویسید.

در این دو سه روز، بار داده آید. (بار داده شود) / پیغامی ست سویِ بونصر در بابی، تا داده آید. (داده شود) / و نامه نبشته آمد. (نوشته شد)

قلمرو ادبی

۱) دو نمونه از ویژگی‌های نثر متن درس را بیابید. – کوتاهی جمله‌ها؛ گیرایی و زیبایی جمله‌ها /

۲) در عبارت‌های زیر «مجاز»ها را بیابید و مفهوم آن را بنویسید.

الف) به کرانِ آب فرود آمدند و خیمه‌ها زده بودند. (آب: مجاز از رودخانه)

ب) زَری که سلطان محمود به غزو از بتخانه‌ها به شمشیر بیاورده باشد و بتان شکسته و پاره کرد. (شمشیر: مجاز از جنگ)

قلمرو فکری

۱) معنی و مفهوم  عبارت‌های زیر را به نثر روان بنویسید.

امیر از آن جهان آمده به خیمه فرود آمد و جامه بگردانید.  (پادشاه که تا لب گور رفته بود در خیمه رفت و لباس خود را عوض کرد.)

۲) با توجّه به عبارت، «این مردِ بزرگ و دبیرِ کافی، به نشاط قلم درنهاد.»:

الف) مقصود از «این مرد» چه کسی است؟ – بونصر مشکان، استاد بیهقی

ب) «دبیرِ کافی» به چه معناست؟ – نویسنده شایسته و باکفایت

۳) گوینده عبارت زیر، از کدام  فضیلت‌های اخلاقی  برخوردار است؟

«آن چه دارم از حُطامِ دنیا حلال است و کفایت است و به هیچ زیادت حاجتمند نیست.» (کسی که دلبستگی به مال دنیا ندارد و وارسته است.)

۴) درباره مناسبت مفهومی بیت زیر، و متن درس توضیح دهید؟

حساب خود اینجا کن، آسوده دل شو /  میفکن به روز جزا کار خود را  (صائب تبریزی)

بازگردانی: در این جهان حساب و کتاب پس بده و آسوده دل باش و نگرانی نداشته باش. به رستاخیز کار خودت را نینداز. بیت بالا و متن «، حساب این نتوانم داد و نگویم که مرا سخت دربایست نیست؛ …» هر دو اشاره به این دارد که آدمی باید پیش از مرگ به حساب کردارهای خود برسید و آخرت خود را به دنیا نفروشد.