وضعیت عمومی زبان و ادبیات (دوره بیداری)
در دوره بیداری، شعرای آزادی خواه و گروهی از روشنفکران به نقد شرایط موجود پرداختند که با مخالفت دولت همراه بود؛ افرادی مثل ملک الشعرای بهار، نسیم شمال، میرزا فتحعلی آخوندزاده، عبدالرحیم طالبوف و میرزا آقاخان کرمانی از آن دسته بودند؛ در نتیجه فصل جدیدی در ادبیات فارسی پدید آمد. به این نوع از ادبیات که گویای اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن روزگار است «ادبیات بیداری» یا «ادبیات مشروطه» گفته اند. ادبیات بیداری با ظهور مفاهیمی نو؛ مثل آزادی، وطن، قانون‌خواهی و مبارزه با استبداد و استعمار شکل گرفت. همچنین در کنار این مفاهیم بحث از حقوق اجتماعی، برانگیختن احساسات ملی و میهنی، توجه به فراگیری علوم جدید، پیکار با بیگانه و بیگانه خواهی، انتقاد از نابسامانی‌ها، نفی عقاید خرافی در جامعه و سخن از حقوق زنان نیز در جایگاه بعدی قرار داشت.
□ دو تن از شاعرانی را که به نقد شرایط موجود پرداختند نام ببرید. – ملک الشعرای بهار، نسیم شمال
□ ادبیات بیداری یا ادبیات مشروطه چیست؟ – ادبیات که گویای اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مشروطه است.
□ درون مایه‌های ادبیات فارسی در دوران بیداری را بیان کنید. – ادبیات بیداری با ظهور مفاهیمی نو؛ مثل آزادی، وطن، قانون‌خواهی و مبارزه با استبداد و استعمار شکل گرفت. همچنین در کنار این مفاهیم بحث از حقوق اجتماعی، برانگیختن احساسات ملی و میهنی، توجه به فراگیری علوم جدید، پیکار با بیگانه و بیگانه خواهی، انتقاد از نابسامانی‌ها، نفی عقاید خرافی در جامعه و سخن از حقوق زنان نیز در جایگاه بعدی قرار داشت.
شعر
در این دوره، ادبیات به ویژه شعر برای آنکه بتواند با توده مردم ارتباط برقرار کند، زبان محاوره را برگزید تا قابل فهم تر باشد و مفاهیم جدید را با زبانی ساده انتقال دهد. به این ترتیب نهضت ساده نویسی همراه با نهضت آزادی خواهی شکل گرفت، نویسندگان و شاعران مظاهر استبداد و استعمار را نقد می‌کردند و برای بیان دیدگاه خود زبان ادبی را برمی‌گزیدند. شعر از نظر آنان بیان هنرمندانه واقعیات و وسیله‌‌ای برای بهبود زندگی بود که از طریق روزنامه‌ها و مطبوعات در اختیار مردم قرار می‌گرفت.
□ در این دوره، ادبیات به ویژه شعر برای آنکه بتواند با توده مردم ارتباط برقرار کند، زبان ……. را برگزید. – زبان محاوره. (نهایی، خرداد۹۸(
□ در دوره بیداری ادبیات به ویژه شعر چه زبانی را برگزید و چرا؟ – زبان محاوره را برگزید تا قابل فهم تر باشد و مفاهیم جدید را با زبانی ساده انتقال دهد.
□ شعر از نظر شاعران دوره بیداری برای بیان چه مفاهیمی بود؟ – بیان هنرمندانه واقعیات و وسیله‌‌ای برای بهبود زندگی بود که از طریق روزنامه‌ها و مطبوعات در اختیار مردم قرار می‌گرفت.
□ دردوره بیداری، ادبیات – به ویژه شعر – برای آنکه بتواند با توده مردم ارتباط برقرار کند، زبان …………… را برگزید. – محاوره
در عصر بیداری به دلیل تمرکز عمده فعالیت‌های سیاسی و مطبوعاتی در تهران، شعر و ادب هم در پایتخت جلوه بیشتری داشت؛ حتی روزنامه نسیم شمال را که سید اشرف الدین در رشت منتشر می‌کرد، مردم تهران بیشتر می‌خواندند. بعد از تهران، تبریز از بازار سیاسی و مطبوعاتی پررونقی برخوردار بود.
□ کدام شهرها از بازار سیاسی و مطبوعاتی پررونقی برخوردار بودند؟ – تهران و تبریز
□ روزنامه نسیم شمال را چه کسی و در کجا منتشر می‌کرد؟ – سید اشرف الدین؛ در رشت
برخی از شاعران دوره بیداری
■ محمدتقی بهار (ملک الشعرا)
بهار علاوه بر آشنایی عمیق با زبان فارسی و ادبیات کهن، از مسائل روز جامعه نیز آگاهی داشت و این شناخت و توانمندی را در خدمت آزادی و وطن خواهی درآورد. او در سبک خراسانی با زبانی حماسی شعر می‌سرود. بهار علاوه بر تحقیق و تدریس در دانشگاه، در حوزه سیاست و روزنامه نویسی نیز فعالیت داشت. از او در جایگاه شاعر و پژوهشگر آثاری مانند تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، سبک شناسی، تاریخ تطوّر نظم فارسی، دیوان اشعار و تصحیح‌های ارزشمند و مقالات علمی بسیاری به جای مانده است. بیت زیر سرآغاز یکی از سروده‌های اوست:
من نگویم که مرا از قفس آزاد کنید / قفسم برده به باغی و دلم شاد کنید
□ ویژگی‌های شعر ملک الشعرای بهار را بنویسید: بهار علاوه بر آشنایی عمیق با زبان فارسی و ادبیات کهن، از مسائل روز جامعه نیز آگاهی داشت و این شناخت و توانمندی را در خدمت آزادی و وطن خواهی درآورد. او در سبک خراسانی با زبانی حماسی شعر می‌سرود.
□ بهار در چه سبکی و با چه زبانی شعر می‌سرود؟ – در سبک خراسانی با زبانی حماسی
□ دو اثر از آثار محمدتقی بهار را نام ببرید. – تاریخ مختصر احزاب سیاسی ایران، سبک شناسی، تاریخ تطوّر نظم فارسی
□ بیت روبرو سروده کیست؟ «من نگویم که مرا از قفس آزاد کنید / قفسم برده به باغی و دلم شاد کنید»
– محمدتقی بهار
■ ادیب الممالک فراهانی
میرزا محمدصادق امیری فراهانی که بعدها از جانب مظفرالدین شاه به ادیب الممالک ملقب شد، فعالیت اصلی اش روزنامه نگاری بود. وی سردبیری روزنامه مجلس را برعهده داشت. شعر ادیب از زندگی سیاسی او جدا نبود و دیوان او شامل قصاید، ترجیع‌بندها و مسمط‌هایی است که بسیاری از حوادث و اوضاع آن روزگار را بیان می‌کنند. وی در قصیده بیشتر از قالب‌های دیگر طبع آزمایی کرده و مضامین وطنی، سیاسی و اجتماعی در شعرش آشکارتر است. بیت زیر از سروده‌های اوست:
جنگ ننگ است در شریعت من / جز پی پاس دین و حفظ وطن
□ ویژگی‌های شعر ادیب الممالک فراهانی را بنویسید:
□ فعالیت اصلی ادیب الممالک فراهانی چه بود؟ – روزنامه نگاری
□ دیوان ادیب الممالک فراهانی شامل چه قالب‌هایی است؟ – قصیده، ترجیع بند و مسمط
ترجیع‌بند: غزل‌هایی است هم وزن با قافیه‌های ناهمسان که بیت یکسان مصرّعی آنها را به هم می‌پیوندد. به هر غزل، «خانه» یا «رشته» و به بیت تکراری «برگردان» می‌گویند.
مسمط: شعری است که از رشته‌های گوناگون پدید می‌آید. قافیه رشته‌ها متفاوت است. در هر رشته همه مصرع‌ها به جز مصراع آخر هم‌قافیه‌اند. مصراع آخر هر رشته را «بند» گویند. این مصراع که در تمام رشته‌ها هم‌قافیه است حلقه ارتباط تمام رشته‌هاست.
□ ادیب الممالک فراهانی در قالب …………. بیشتر از قالب‌های دیگر طبع آزمایی کرده است. – قصیده
■ سید اشرف الدین گیلانی
به نسیم شمال مشهور بود. او توانست با شعرهای ساده و عامیانه اش در میان مردم جایگاه مناسبی پیدا کند. شعرهای او که به زبان ساده و طنزآمیز در راه مبارزه با استبداد و عشق به وطن در روزنامه «نسیم شمال» به چاپ می‌رسید، در بیداری مردم بسیار مؤثر بود. از نمونه‌های اشعار انتقادی او شعر «ای قلم» است که با بیت زیر آغاز می‌شود:
غلغلی انداختی در شهر تهران ای قلم / خوش حمایت می‌کنی از شرع قرآن ای قلم
□ ویژگی‌های شعر سید اشرف الدین گیلانی را بنویسید: شعرهایش ساده و عامیانه بود ازین رو در میان مردم جایگاه مناسبی پیدا کرد. شعرهای او که به زبان ساده و طنزآمیز در راه مبارزه با استبداد و عشق به وطن در روزنامه «نسیم شمال» به چاپ می‌رسید، در بیداری مردم بسیار مؤثر بود.
□ سید اشرف الدین گیلانی به چه نامی مشهور بود؟ – نسیم شمال
□ برای بیت زیر از سید اشرف الدین گیلانی یک ویژگی زبانی بنویسید.
«غلغلی انداختی در شهر تهران ای قلم / خوش حمایت می‌کنی از شرع قرآن ای قلم»
– سادگی و روانی؛ یا واژگان عامیانه مانند: غلغل
□ در جاهای خالی کلمات مناسب بنویسید .
بیت زیر نمونه ای از اشعار …………….. سید اشرف الدین گیلانی « نسیم شمال » است.
غلغلی انداختی در شهر تهران ای قلم / خوش حمایت می کنی از شرع قرآن ای قلم
– انتقادی
■ ایرج میرزا
در به کارگیری تعبیرات عامیانه و آفریدن اشعاری ساده و روان مهارت بسیار داشت. در طنز، هجو و هزل چیره دست بود. در شعر وی اگرچه اندیشه‌های نوگرایانه وجود دارد، ولی جایگاه خانوادگی (از نوادگان فتحعلی شاه قاجار) و تفکرات شخصی او، مانع از آن می‌شود که در ردیف شاعران آزادی خواه مشروطه قرار گیرد. ایرج میرزا از شعرهای غربی نیز ترجمه‌هایی منظوم پدید آورده است که در نوع خود ابتکاری محسوب می‌شود؛ قطعه «قلب مادر» یکی از آن نمونه‌هاست که با بیت زیر آغاز می‌شود:
داد معشوقه به عاشق پیغام / که کند مادر تو با من جنگ
□ ویژگی‌های شعر ایرج میرزا را بنویسید:
□ چرا ایرج میرزا در صف شاعران آزادی خواه مشروطه قرار نگرفت؟ – به دلیل جایگاه خانوادگی (از نوادگان فتحعلی شاه قاجار) و تفکرات شخصی اش.
طنز: شوخی به قصد آموزش / هجو: بدگویی / هزل: شوخی همراه با بددهنی
■ عارف قزوینی
شاعر وطنی و از موسیقی دانان بزرگ عهد مشروطیت بود. عرصه هنر وی تصنیف‌ها و ترانه‌های میهنی‌‌ای بود که در برانگیختن مردم و آزادی خواهی نقش بسیار مؤثری داشت. شعر عارف ساده و دور از پیچیدگی بود. وی مضامین وطن دوستی و ستیز با نادانی را با آوازی زیبا و پرشور می‌خواند. سوز و شوری که در شعر عارف نمایان است، نشان از دردمندی و عشق او به میهن است. بیت زیر از تصنیف معروف او انتخاب شده است:
از خون جوانان وطن لاله دمیده / از ماتم سرو قدشان سرو خمیده
□ ویژگی‌های شعر عارف قزوینی را بنویسید:
□ شاعر وطنی و موسیقی دان بزرگ مشروطیت چه نام دارد؟ – عارف قزوینی
تفاوت تصنیف و ترانه: تصنیف از ترانه ارزش ادبی بیشتری دارد. زبان ترانه معمولا زبان محاوره است و زبان تصنیف ادبی تر است و از زبان شعر رسمی کمی ساده‌تر.
□ شعر زیر از کیست؟ عرصه هنری وی چه بود؟ «از خون جوانان وطن لاله دمیده / از ماتم سرو قدشان سرو خمیده»
– عارف قزوینی؛ عرصه هنر وی تصنیف‌ها و ترانه‌های میهنی‌‌ای بود.
■ فرخی یزدی
از شاعران شاخص این دوره است که او را به سبب آزادی خواهی، به زندان انداختند. تحت تأثیر شاعران گذشته، به ویژه مسعود سعد و سعدی بود. آشنایی با سعدی طبع فرخی را شکوفا ساخت. در دوره هفتم مجلس نماینده مردم یزد شد؛ ولی دست از اندیشه‌های پرشور آزادی خواهانه و وطن دوستانه برنداشت و در نهایت جانش را در راه آزادی فدا کرد. بیت زیر سرآغاز یکی از سروده‌های اوست:
آن زمان که بنهادم سر به پای آزادی / دست خود ز جان شستم از برای آزادی
□ فرخی یزدی تحت تأثیر کدام یک از شاعران گذشته بود؟ – مسعود سعد و سعدی
□ آشنایی با ……. (مسعود سعد، سعدی) طبع فرخی را شکوفا ساخت.
■ میرزاده عشقی
سید محمدرضا میرزاده عشقی، شاعر، روزنامه نگار، نمایشنامه نویس و نظریه پرداز دوره مشروطیت بود. او در روزنامه اش «قرن بیستم» به افشاگری اعمال پلید و مقاصد شوم رجال خائن زمان پرداخت. عشقی به دلیل جسارت و بی پروایی در بیان اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی و وطن پرستانه اش، پیش از آنکه به اوج شکوفایی برسد به دست رضاخان ترور شد. مهم ترین اثر عشقی نمایشنامه منظوم«ایده آل» یا «سه تابلوی مریم» است. بیت زیر از سروده‌های اوست:
گر این چنین به خاک وطن شب سحر کنم / خاک وطن چو رفت، چه خاکی به سر کنم؟
□ نمایشنامه منظوم «سه تابلوی مریم» اثر کیست؟ – میرزاده عشقی
□ روزنامه «قرن بیستم» از آن کیست؟ – میرزاده عشقی
* * *
نثر فارسی در قرن‌های ۱۲ و ۱۳ (دوره بیداری)
در سال‌های انقلاب مشروطه در نثر فارسی دگرگونی‌هایی به وجود می‌آید که نثر را به سمت سادگی و بی پیرایگی سوق می‌دهد؛ از آن جمله می‌توان به رواج و گسترش روزنامه نگاری، روی آوردن به ترجمه و ادبیات داستانی بر اثر ارتباط با ادبیات اروپا و تغییر مخاطب نوشته‌ها اشاره کرد. کسانی چون قائم مقام فراهانی، ناصرالدین شاه قاجار، عبدالرحیم طالبوف، میرزا آقاخان کرمانی، زین العابدین مراغه ای، علامه دهخدا و چند تن دیگر از نویسندگان، از پیشگامان نثر ساده این دوره بوده اند و نوشته‌های آنان به زبان مردم کوچه و بازار نزدیک تر شده است؛ بنابراین می‌توان موضوع‌ها و حوزه‌های ادبی نثر دوره مشروطه را بدین شرح ذکر کرد:
□ دو تن از پیشگامان نثر ساده نویسی در دوره بیداری را نام ببرید؟ – قائم مقام فراهانی، ناصرالدین شاه قاجار، عبدالرحیم طالبوف، میرزا آقاخان کرمانی، زین العابدین مراغه ای، علامه دهخدا
□ موضوع‌ها و حوزه‌های ادبی نثر دوره مشروطه را نام ببرید: – روزنامه نگاری، داستان نویسی، نمایشنامه نویسی، ترجمه، تحقیقات ادبی و تاریخی.
■ روزنامه نگاری
در سال‌های اوّل مشروطه، بیشتر نویسندگان مطالب خود را در قالب مقاله در روزنامه‌ها منتشر می‌کردند. روزنامه‌های پر شماری در این دوره انتشار یافت که دربردارنده مطالب سیاسی، اجتماعی و گاه علمی بود؛ از مهم ترین روزنامه‌ها می‌توان «صور اسرافیل» با مدیریت میرزا جهانگیرخان صور اسرافیل و «نسیم شمال» با مدیریت و نویسندگی سیداشرف الدین گیلانی را نام برد که مسائل سیاسی، اجتماعی و… را با لحنی انتقادی و طنزآمیز بیان می‌کردند. مجله «بهار» که نشریه‌‌ای ادبی محسوب می‌شد، در سال‌های مشروطه به وسیله میرزایوسف خان اعتصامی آشتیانی پدر (پروین اعتصامی) منتشر شد و پس از آن دو مجله دانشکده و نوبهار با مدیریت ملک الشعرا بهار به عرصه ظهور رسیدند.
□ روزنامه «بهار» به دست چه کسی منتشر می‌شد؟ – میرزایوسف خان اعتصامی آشتیانی پدر (پروین اعتصامی)
■ داستان نویسی
داستان نویسی به شیوه جدید (رمان نویسی) در ادبیات کلاسیک فارسی سابقه ندارد و این نوع ادبی، محصول یک قرن گذشته است. پیش از انقلاب مشروطه، نویسندگان ایرانی نوشتن رمان (داستان بلند) به مفهوم امروزی را از طریق ترجمه رمانهای تاریخی غربی آغاز کردند. در عصر مشروطه بیشترین رویکرد نویسندگان به رمانهای تاریخی بود؛ چرا که از سویی نوعی باستان‌گرایی و روحیه کاوشگرانه در شناخت هویت گذشته میان آنها حاکم بود و از سوی دیگر، به دلیل سیاست‌های رایج در جامعه، نگارش رمانهای تاریخی و اجتماعی سطحی در قیاس با کارهایی مثل روزنامه نویسی یا نوشتن رمان سیاسی، دردسر کمتری داشت و بر این اساس، جز تعداد اندکی رمان تاریخی، رمان دیگری نوشته نشد.
از میان رمان نویسان می‌توان به این نویسندگان اشاره کرد: محمدباقر میرزا خسروی با رمان «شمس و طغرا» و میرزا حسن خان بدیع با دو اثر «شمس الدین و قمر» و «داستان باستان».
□ پیش از مشروطه رمان نویسی از چه طریقی آغاز شد؟ – از طریق ترجمه رمانهای تاریخی غربی
□ دو تن از رمان نویسان دوره بیداری را نام ببرید؟ – محمدباقر میرزا خسروی، میرزا حسن خان بدیع
□ رمانهای «شمس و طغرا» و «شمس الدین و قمر» را چه کسانی نگاشتند؟ – محمدباقر میرزا خسروی، میرزا حسن خان بدیع
□ در عصر مشروطه بیشترین رویکرد نویسندگان به ……………………….. بود. – رمان های تاریخی. (نهایی؛ شهریور ۹۸)
■ نمایشنامه نویسی
نمایشنامه نویسی نوع ادبی جدیدی در ایران به شمار می‌رود و با این شکل غربی اش در ادب کهن سابقه‌‌ای ندارد. در دوره ناصرالدین شاه با رفت و آمد ایرانیان به اروپا، این نوع ادبی هم رواج یافت. اوّلین کسی که در ایران به نوشتن نمایشنامه فارسی پرداخت، میرزا آقا تبریزی بود که چند نمایشنامه کوتاه تألیف کرد. این نمایشنامه‌ها به سبب انتشار برخی از آنها در صدر مشروطه، تنها نمونه ادبیات نمایشی در این دوره محسوب می‌شود. زبان آنها مانند نثر داستانی قبل از مشروطه ساده، روان، بی تکلف و عوام فهم است.
□ نخستین کسی که در ایران به نوشتن نمایشنامه فارسی پرداخت، چه نام داشت؟ – میرزا آقا تبریزی
■ ترجمه
فن ترجمه از عوامل مؤثر در رشد آگاهی و تحول اندیشه ایرانیان در سال‌های قبل از مشروطه بود. ترجمه آثار اروپایی در ایران با تأسیس چاپ خانه در زمان فتحعلی شاه آغاز شد. از میان مهم ترین آثار ترجمه شده در این دوره می‌توان از «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی» اثر جیمز موریه نام برد که میرزا حبیب اصفهانی آن را ترجمه کرده است.
□ در چه دورانی چاپخانه در ایران تأسیس شد؟ – فتحعلی شاه
□ «سرگذشت حاجی بابای اصفهانی» اثر کیست و چه کسی آن را ترجمه کرد؟ ـ اثر جیمز موریه است که میرزا حبیب اصفهانی آن را ترجمه کرد.
□ مهم ترین اثر ترجمه شده در دوره بیداری کدام است؟ « خارج از کشور دی ۹۹»
الف) داستان باستان ب) منشآت ج) تاریخ بیداری ایرانیان د) سرگذشت حاجی بابای اصفهانی
■ تحقیقات ادبی و تاریخی
تحقیقات ادبی و تاریخی در محدوده تاریخی مشروطه به علت اشتغال اهل قلم به روزنامه نویسی و موضوعات دیگر، جاذبه‌‌ای نداشت. تنها اثر قابل توجه «تاریخ بیداری ایرانیان» تألیف ناظم الاسلام کرمانی است که موضوع آن تاریخ مشروطه است.
□ «تاریخ بیداری ایرانیان» اثر کیست و موضوع آن چیست؟ ـ ناظم الاسلام کرمانی؛ موضوع آن تاریخ مشروطه
□ تنها تحقیق ادبی و تاریخی قابل توجه دوره بیداری چه نام دارد؟ – «تاریخ بیداری ایرانیان»
برخی از نویسندگان این دوره
■ قائم مقام فراهانی
از معروف ترین نویسندگان و سیاست مداران بزرگ این دوره است که علاوه بر خدمات و اقدامات بزرگ سیاسی، در ادبیات نیز بسیار مؤثر بود. قبل از وی سبک نویسندگان فارسی با تکلف و تصنع همراه بود. او با تغییر سبک نگارش، تکلفّ را در نثر از بین برد و مسائل عصر را با کاربرد زبان و اصطلاحات رایج و آمیخته به شعر و ضرب المثل‌های لطیف، به سبک گلستان سعدی نوشت و موجب اقبال عامه به نثر گردید. عبارات کوتاه او نیز گاه موزون و مسجع اند. قائم مقام احیاکننده نثر فارسی است و «منشآت» مهم ترین اثر قائم مقام است. متن زیر از اوست:
«مخدوم مهربان من، از آن زمان که رشته مراودت حضوری گسسته و شیشه شکیبایی از سنگ تفرقه و دوری شکسته، اکنون مدت دو سال افزون است که نه از آن طرف بَریدی و سلامی و نه از این جانب قاصدی و پیامی، طایر مکاتبات را پر بسته و کلبه مراودات را در بسته.»
منشآت: نامه‌های ادبی / مخدوم: سرور / مراوده: آمدشد داشتن؛ با کسی رفت وآمد داشتن / برید: پیک؛ پست / طایر: پرنده
□ توضیح دهید قائم مقام فراهانی در حوزۀ نثر فارسی چه جایگاهی دارد؟ – او با تغییر سبک نگارش، تکلفّ را در نثر از :بین برد و مسائل عصر را با کاربرد زبان و اصطلاحات رایج و آمیخته به شعر و ضرب المثل‌های لطیف، به سبک گلستان سعدی نوشت و موجب اقبال عامه به نثر گردید. قائم مقام احیاکننده نثر فارسی است.
□ احیاکننده نثر فارسی در روزگار قاجار کیست و مهم ترین اثر او چه نام دارد؟ – قائم مقام فراهانی، «منشآت»
□ متن زیر را از دیدگاه زبانی و ادبی بررسی کنید. «هر سطح دو مورد»
«اکنون مدت دو سال افزون است که نه از آن طرف بَریدی و سلامی و نه از این جانب قاصدی و پیامی، طایر مکاتبات را پر بسته و کلبه مراودات را در بسته.»
پاسخ: زبانی: ۱- وجود تکلّف و تصنع با به کارگیری کلمات و ترکیبات عربی ۲- تقلید از زبان سبک سعدی در گلستان
ادبی: ۱ – کاربرد آرایه تشبیه و جناس، واج آرایی ۲ – شیوه نثر مسجع و به کارگیری آرایه سجع
■ علّامه علی اکبر دهخدا
از پیشگامان نثر جدید فارسی است، شعر هم می‌سرود. وی با روزنامه صور اسرافیل همکاری داشت و مجموعه نوشته‌های طنزآمیز سیاسی – اجتماعی او با عنوان «چرند و پرند» در آن روزنامه منتشر می‌شد. دهخدا بعدها در استانبول روزنامه «سروش» را منتشر کرد. او در رواج نثر ساده و عامیانه که بعدها در داستان‌های محمدعلی جمال زاده و صادق هدایت به کار رفت، نقش مؤثری داشت. حاصل پژوهش‌های او در فرهنگ نویسی، کتاب ارزشمند لغت نامه است که مفصل ترین کتاب لغت زبان فارسی محسوب می‌شود. «امثال و حکم» از دیگر آثار اوست. از نمونه‌های نثر اوست:
«ننه، هان! این زمین روى چیه؟ روى شاخ گاو، گاو روی چیه؟ روی ماهی، ماهی روی چیه؟ روی آب، آب روی چیه؟ وای وای! الهی روده ات ببره، چقدر حرف می‌زنی؟! حوصلم سر رفت! آفتابه لگن شش دست، شام و ناهار هیچی! گفت نخور، عسل و خربزه با هم نمی‌سازند! نشنید و خورد. یک ساعت دیگر یارو را دید؛ مثل مار به خودش می‌پیچید. گفت: نگفتم نخور، این دو تا با هم نمی‌سازند؟ گفت: حالا که این دو تا خوب با هم ساخته اند که من یکی را از میان بردارند… .»
□ دو اثر از علامه دهخدا نام ببرید؟ – لغت نامه و «امثال و حکم»
□ روزنامه «سروش» را چه کسی منتشر کرد؟ ـ علامه دهخدا□ مجموعه نوشته‌های طنزآمیز سیاسی اجتماعی دهخدا با عنوان …………. منتشر می‌شد. – «چرند و پرند»
