خودارزیابی
۱- مصوّت بلند «ی» در چه صورت همیشه کوتاه و مصوّت بلند «و» در چه صورت همیشه بلند تلفظ می‌شود؟
– مصوّت بلند/ (ی)/ در کلماتی مانند: بیا، گیاه، عامیانه، زیاد، سیاست، بیاموز، قیامت و واژه‌هایی از این قبیل بیاید، همواره کوتاه است/ مصوّت بلند / و/ در کلمات تک هجایی بو، رو، جو، مو و … هیچ گاه کوتاه نمی‌شود؛ امّا در کلمه «سو» در صورت اضافه شدن به کلمه‌‌ای دیگر، ممکن است کوتاه شود.
۲- تقطیع مثال‌های زیر، به صورتی که بین کمانک تقطیع شده است، با کدام اختیارات شاعری مطابقت دارد؟
| جادویی –U- بلند← کوتاه | ساقی ما –UU- بلند← کوتاه | آهوی دشت –U – – U بلند← کوتاه / کوتاه← بلند |
| درخت دوستی U- – –U- کوتاه← بلند | سوی من UU- بلند← کوتاه | بهانه U- – کوتاه← بلند |
| تو گفتی «نهایی، شهریور ۹۸» – – – کوتاه← بلند | شب و روز U- –U کوتاه← بلند |
۳- پس از تقطیع هجایی ابیات زیر، اختیارات شاعری زبانی به کاررفته در هر کدام را مشخص کنید.
الف) گفت: ای پسر این نه جای بازی است / بشتاب که جای چاره سازی است (نظامی)
خط عروضی: گُفتِی پِسَرین نَ جایِ بازیست / بِشتاب کِ جایِ چارِ سازیست
مصراع نخست: هجای دوم و پنجم و دهم: حذف همزه/ مصراع دوم: هجای دهم: حذف همزه) [مُستَفعِلُ فاعِلاتُ مُستَف]
| پایه‌های آوایی | گُف تِی پِ | سَ رین نَ جا | یِ با زیست |
| نشانه‌های هجایی | –U | U-U- | U– |
| پایه‌های آوایی | بِش تا ب | کِ جا یِ چا | رِ سا زیست |
| نشانه‌های هجایی | –U | U-U- | U– |
| وزن | مَفعولُ | مَفاعِلُن | فَعولُن |
ب) فریاد که در رهگذر آدم خاکی / بس دانه فشاندند و بسی دام تنیدند (فروغی بسطامی)
خط عروضی: فَریاد کِ دَر رَهگُذَرِ آدَمِ خاکی / بَس دانِ فِشاندَندُ بَسی دام تَنیدَند (در هجای نهم مصراع نخست: کوتاه ← بلند)
| پایه‌های آوایی | فَر یا د | کِ دَر رَه گُ | ذَ رِ آ دَ | مِ خا کی |
| نشانه‌های هجایی | –U | U– U | U– | |
| پایه‌های آوایی | بَس دا نِ | فِ شان دَن د | بَ سی دا م | تَ نی دَند |
| نشانه‌های هجایی | –U | U– U | U–U | U– |
| وزن | مَفعولُ | مفاعیل | مفاعیل | فَعولُن |
پ) بر همه اهل جهان سیّد و سرور علی است / در رهِ دین خدا، هادی و رهبر علی است (قدسی مشهدی)
خط عروضی: بَر هَمِ اَهلِ جَهان سَییِدُ سَروَر عَلیست / دَر رَهِ دین خدا، هادیُ رَهبَر عَلیست
مصراع نخست: هجای پنجم کوتاه ← بلند؛ هجای چهاردم حذف همزه / مصراع دوم: هجای پنجم کوتاه ← بلند؛ هجای نهم: بلند ←کوتاه؛ هجای چهاردم حذف همزه)
| پایه‌های آوایی | بَر هـَ مِ اَهـ | لِ جَ هان | سِی یِ دُ سَر | وَر عَ لیست |
| نشانه‌های هجایی | -UU- | -UU- | -U- | |
| پایه‌های آوایی | دَر رَ هِ دی | نِ خ دا | ها دی یُ رَه | بَر ع لیست |
| نشانه‌های هجایی | -UU- | – -UU- | -U- | |
| وزن | مُفتَعِلُن | فاعلن | مُفتَعِلُن | فاعلن |
ت) ز دو دیده خون فشانم ز غمت شب جدایی / چه کنم که هست اینها گل باغ آشنایی (عراقی) «نهایی، خارج کشور خرداد ۱۴۰۱»
خط عروضی: زِ دُ دیدِ خون فِشانَم زِ غَمَت شَبِ جُدایی / چِ کُنَم کِ هَست اینها گُلِ باغِ آشنایی
مصراع نخست: هجای سیزدهم تغییر کمیت مصوّت کوتاه ← بلند)
| پایه‌های آوایی | زِ دُ دی دِ | خون فِ شا نَم | زِ غَ مَت شَ | بِ جُ دا یی |
| نشانه‌های هجایی | UU-U | -U– | UU-U | |
| پایه‌های آوایی | چِ کُ نَم کِ | هَس ت این ها | گُ لِ با غِ | آ شِ نا یی |
| نشانه‌های هجایی | UU-U | -U– | UU-U | -U– |
| وزن | فعلاتُ | فاعِلاتُن | فعلاتُ | فاعِلاتُن |
ث) تفرّج کنان در هوا و هوس / گذشتیم بر خاک بسیار کس (سعدی)
خط عروضی: تفَررُج کُنان دَر هَوا وُ هَوَس / گُذَشتیم بَر خاکِ بِسیار کَس (مصراع نخست: هجای نهم تغییر کمیت مصوّت کوتاه ← بلند)
| پایه‌های آوایی | تَ فَر رُج | کُ نان دَر | هـَ وا وُ | هَـ وَس |
| نشانه‌های هجایی | U– | U– | U- | U- |
| پایه‌های آوایی | گُ ذَش تی | م بَر خا | کِ بِس یا | ر کَس |
| نشانه‌های هجایی | U– | U– | U– | U- |
| وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فعل |
ج) من نمی‌گویم زیان کن یا به فکر سود باش / ای ز فرصت بی خبر در هر چه هستی، زود باش (بیدل) «نهایی، دی ۹۹»
خط عروضی: مَن نِمی‌گویَم زِیان کُن یا بِ فِکرِ سود باش / اِی زِ فُرصَت بی خَبَر دَر هَر چِ هَستی، زود باش (مصراع نخست: هجای دوازدهم تغییر کمیت مصوّت کوتاه ← بلند)
| پایه‌های آوایی | مَن نِ می گو | یَم زِ یان کن | یا بِ فِک رِ | سو د باش |
| نشانه‌های هجایی | -U– | -U– | -U- | -U- |
| پایه‌های آوایی | اِی ز فر صَت | بی خَ بَر دَر | هَر چ هَس تی | زو د باش |
| نشانه‌های هجایی | -U– | -U– | -U– | -U- |
| وزن | فاعِلاتُن | فاعِلاتُن | فاعِلاتُن | فاعِلُن |
چ) بیچارگی ورا چو دیدند / در چاره گری زبان کشیدند (نظامی)
خط عروضی: بیچارِگی یِ وِرا چُ دیدَند / دَر چارِ گَری زَبان کِشیدَند
مصراع نخست: هجای چهارم؛ تغییر کمیت مصوّت بلند ← کوتاه / هجای پنجم؛ تغییر کمیت مصوّت کوتاه ← بلند)
| پایه‌های آوایی | بی چا رِ | گی یِ وِ را | چ ُ دی دَند |
| نشانه‌های هجایی | –U | -U | U – – |
| پایه‌های آوایی | دَر چا رِ | گَ ری زَ بان | کِ شی دَند |
| نشانه‌های هجایی | –U | U-U – | U – – |
| وزن | مَفعولُ | مَفاعِلُن | فَعولن |
[مُستَفعِلُ فاعِلاتُ مُستَف]
ح) خَلَد گر به پا خاری آسان برآید / چه سازم به خاری که در دل نشیند؟ (طبیب اصفهانی)
خط عروضی: خَلَد گر بِ پا خاری یاسان براید / چِ سازَم بِ خاری کِ دَر دِل نِشینَد؟
مصراع نخست: هجای هفتم؛ تغییر کمیت مصوّت بلند ← کوتاه / هجای هشتم و یازدهم؛ حذف همزه)
| پایه‌های آوایی | خَ لَد گَر | بِ پا خا | رِی یا سان | بَ را یَد |
| نشانه‌های هجایی | U– | U– | – U — | U– |
| پایه‌های آوایی | چِ سا زَم | بِ خا ری | کِ دَر دِل | نِ شی نَد |
| نشانه‌های هجایی | U– | U– | U– | U– |
| وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن |
خ) همه برگ بودن همی‌ساختی / به تدبیر رفتن نپرداختی (سعدی)
خط عروضی: هَمِ بَرگِ بودن هَمی‌ساختی / بِ تَدبیرِ رَفتن نَپَرداختی
مصراع نخست: هجای دوم تغییر کمیت مصوّت کوتاه ← بلند)
| پایه‌های آوایی | هَـ مِ بَر | گِ بو دَن | هَـ می سا | خ تی |
| نشانه‌های هجایی | U | U– | U– | U- |
| پایه‌های آوایی | بِ تَد بی | رِ رَف تَن | نَ پَر دا | خ تی |
| نشانه‌های هجایی | U– | U– | U– | U- |
| وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فعل |
د) آمد سوی کعبه سینه پرجوش / چون کعبه نهاد حلقه در گوش (نظامی) «نهایی، دی ۹۹»
خط عروضی: آمَد سُیِ کَعبِ سینِ پُرجوش / چُن کَعبِ نَهاد حَلقِ دَر گوش (مصراع نخست: هجای سوم تغییر کمیت مصوّت بلند ← کوتاه)
| پایه‌های آوایی | آ مَد سو | یِ کَع بِ سی | نِ پُر جوش |
| نشانه‌های هجایی | – – – (U) | U-U – | U – – |
| پایه‌های آوایی | چُن کَع بِ | نَ ها د حَل | قِ دَر گوش |
| نشانه‌های هجایی | –U | U-U – | U – – |
| وزن | مَفعولُ | مَفاعِلُن | فَعولُن |
ذ) سوی چاره گشتم ز بیچارگی / ندادم بدو سر به یکبارگی (فردوسی)
خط عروضی: سُیِ چارِ گَشتَم زِ بیچارِگی / نَدادَم بِدو سَر بِ یِک بارِگی (مصراع نخست: هجای نخست تغییر کمیت مصوّت بلند ← کوتاه؛ هجای دوم: کوتاه ← بلند)
| پایه‌های آوایی | سو یِ چا | رِ گَش تَم | زِ بی چا | رِ گی |
| نشانه‌های هجایی | U | U– | U– | U- |
| پایه‌های آوایی | نَ دا دَم | بِ دو سَر | بِ یِک با | رِ گی |
| نشانه‌های هجایی | U– | U– | U– | U- |
| وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فعل |
ر) نکوهش مکن چرخ نیلوفری را / برون کن ز سر باد و خیره سری را (ناصرخسرو)
خط عروضی: نکوهش مَکُن چَرخِ نیلوفَری را / بُرون کُن زِ سَر بادُ خیرِ سَری را
مصراع دوم: هجای نهم تغییر کمیت مصوّت کوتاه ← بلند)
| پایه‌های آوایی | نِ کو هِش | نَ کُن چَر | خِ نی لو | فَ ری را |
| نشانه‌های هجایی | U– | U– | U– | U– |
| پایه‌های آوایی | بُ رون کُن | زِ سَر با | دُ خی رِ | سَ ری را |
| نشانه‌های هجایی | U– | U– | U- | U– |
| وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن |
پی دی اف درس پنجم علوم و فنون ادبی دوازدهم
ویدئوی درس پنجم علوم و فنون ادبی دوازدهم بخش۱(آپارات)
ویدئوی درس پنجم علوم و فنون ادبی دوازدهم بخش۲ (آپارات)
ویدئوی درس پنجم علوم و فنون ادبی دوازدهم بخش۱(یوتیوپ)
ویدئوی درس پنجم علوم و فنون ادبی دوازدهم بخش۲ (یوتیوپ)
پایه آوایی یا وزن واژه
