خودارزیابی
۱- با خوانش درست بیت‌ها و درک پایه‌های آوایی هر بیت، مشخّص کنید که وزن کدام بیت همسان و کدام بیت ناهمسان است.
الف) آب زنید راه را هین که نگار می‌رسد / مژده دهید باغ را بوی بهار می‌رسد (مولوی) «نهایی، خرداد ۱۴۰۱»
خط عروضی: آب زَنید راه را هین کِ نِگار می‌رِسَد / مُژدِ دَهید باغ را بویِ بَهار می‌رِسَد
| پایه‌های آوایی | آ ب زَ نی | د را ه را | هین کِ نِ گا | ر می رِ سَد |
| پایه‌های آوایی | مُژ دِ دَ هی | د یا ر را | بو یِ بَ ها | ر می رِ سَد |
| نشانه‌های هجایی | –UU – | U- U- | –UU – | U- U- |
| وزن | مُفتَعِلُن | مَفاعِلُن | مُفتَعِلُن | مَفاعِلُن |
ب) دلم سر به هامون رها می‌پسندد / سرم بالش از صخره‌ها می‌پسندد (شهریار)
خط عروضی: دِلَم سَر بِ هامون رَها می‌پَسَندَد / سَرَم بالِشَز صَخرِها می‌پَسَندَد
| پایه‌های آوایی | دِ لَم سَر | ب ها مون | رَ ها می | پَ سَن دَد |
| پایه‌های آوایی | سَ رَم با | لِ شَز صَخ | رِ ها می | پَ سَن دَد |
| نشانه‌های هجایی | U– | U– | U– | U– |
| وزن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن | فَعولُن |
پ) باز این چه شورش است که در خلق عالم است؟ / باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است؟ (محتشم کاشانی)
خط عروضی: بازین چِ شورِشَست کِ دَر خَلقِ عالَمَست؟ / بازین چ نُوْحِ وُ چِ عَزا وُ چِ ماتمَست؟
| پایه‌های آوایی | با زین چِ | شو رِ شَس ت | کِ دَر خَل قِ | عا لَ مَست |
| پایه‌های آوایی | با زین چِ | نُوْ حِ وُ چِ | عَ زا وُ چِ | ما تَ مست |
| نشانه‌های هجایی | — U | –U-U | U–U | –U- |
| وزن | مفعول | فاعِلاتُ | مَفاعیلُ | فاعِلُن |
«مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَل»
ت) گشته‌ام در جهان و آخر کار / دلبری برگزیده‌ام که مپرس (حافظ)
خط عروضی: گشتِ اَم دَر جَهانُ آخَرِ کار / دِلبَری بَرگُزیدِ اَم کِ مَپُرس
| پایه‌های آوایی | گش تِ اَم دَر | جَ ها نُ آ | خَ رِ کار |
| پایه‌های آوایی | دِل بَ ری بَر | گُ زی دِ اَم | کِ مَ پُرس |
| نشانه‌های هجایی | UU– | U-U- | UU- |
| وزن | فعلاتن (فاعِلاتُن) | مَفاعِلُن | فعلن |
ث) دل نیست کبوتر که چو بر خاست نشیند / از گوشه بامی که پریدیم، پریدیم (وحشی بافقی) «نهایی، شهریور ۹۹»
خط عروضی: دِل نیست کَبوتَر کِ چُ بَرخاست نِشینَد / از گوشِ یِ بامی کِ پَریدیم، پَریدیم
| پایه‌های آوایی | دِل نی ست | کَ بو تَر کِ | چُ بَر خا ست | نِ شی نَد |
| پایه‌های آوایی | از گو شِ | یِ با می کِ | پَ ری دی م | پَ ری دیم |
| نشانه‌های هجایی | —U | U–U | U–U | U– |
| وزن | مفعول | مفاعیل | مفاعیل | فَعولُن |
«مستفعلُ مستفعلُ مستفعلُ مُستف»
ج) شفای این دل بیمار جز لقای تو نیست / طبیب جان خرابم کسی ورای تو نیست (اسیری لاهیجی)
خط عروضی: شَفایِ این دِلِ بیمار جُز لَقای تُ نیست / طَبیبِ جانِ خَرابَم کَسی وَرایِ تُ نیست
| پایه‌های آوایی | شَ فا یِ این | دِ لِ بی ما | ر جُز لِ قا | یِ تُ نیست |
| پایه‌های آوایی | ط َ بی بِ جا | نِ خَ را بَم | کَ سی وَ را | ی تُ نیست |
| نشانه‌های هجایی | U-U- | UU– | U-U- | UU- |
| وزن | مَفاعِلُن | فعلاتن | مَفاعِلُن | فعلن |
۲ -بیت‌های زیر را تقطیع هجایی کنید و مرز پایه‌های آوایی هر بیت را مشخص کنید.
الف) راستی کن که راستان رستند / راستان در جهان قوی دست اند (اوحدی مراغه ای)
خط عروضی: راستی کُن کِ راستان رَستَند / راستان دَر جَهان قَوی دَستَند
| پایه‌های آوایی | را س تی کُن | کِ را س تان | رَس تَند |
| پایه‌های آوایی | را س تان دَر | جَ هان قَ وی | دَس تَند |
| نشانه‌های هجایی | –U– | U-U- | UU- |
| وزن | فاعِلاتُن(فَعِلاتن) | مَفاعِلُن | فَعِلن |
ب) محمّد کآفرینش هست خاکش / هزاران آفرین بر جان پاکش (نظامی)
خط عروضی: مُحَممَد کافرینِش هَست خاکَش / هِزاران آفَرین بَر جانِ پاکَش
| پایه‌های آوایی | مُ حَم مَد کا | فَ ری نِش هَس | ت خا کَش |
| پایه‌های آوایی | هِ زا ران آ | فَ رین بَر جا | نِ پا کَش |
| نشانه‌های هجایی | U— | U— | U– |
| وزن | مفاعیلن | مفاعیلن | مفاعی (فَعولُن) |
پ) با آنکه جیب و جام من از مال و می تهی است / ما را فراغتی است که جمشید جم نداشت (فرخی یزدی)
خط عروضی: با آنکِ جیبُ جامِ مَنَز مالُ مِی تُهیست / ما را فَراغَتیست کِ جَمشیدِ جَم نَداشت
| پایه‌های آوایی | با آن کِ | جی بُ جا نِ | مَ نَز ما لُ | مِی تُ هیست |
| پایه‌های آوایی | ما را فَ | را غَ تی ست | کِ جَم شی دِ | جَم نَ داشت |
| نشانه‌های هجایی | — U | –U-U | U–U | –U- |
| وزن | مفعول | فاعِلاتُ | مفاعیل | فاعلن |
«مستفعلن مفاعلُ مستفعلن فَعَل»
ت) آتش حبّ الوطن چو شعله فروزد / از دل مؤمن کند به مجمره اسپند (ادیب الممالک فراهانی)
خط عروضی: آتشِ حُببُل وَطَن چُ شُعلِ فُروزَد / اَز دِلِ مُؤمِن، کُنَد بِ مِجمَر اسپَند
| پایه‌های آوایی | آ تَ شِ حُب | بُل وَ طَن چُ | شُع لِ فُ رو | زَد |
| پایه‌های آوایی | اَز دِ لِ مُؤ | مِن کُ نَد بِ | مِج مَ رِ اِس | پَند |
| نشانه‌های هجایی | –UU – | –U- U | –UU – | – |
| وزن | مُفتَعِلُن | فاعِلاتُ | مُفتَعِلُن | فع |
۳- کدام بیت‌ها دو به دو از نظر وزن با هم یکسان اند؟
الف) چو بشنوی سخن اهل دل، مگو که خطاست / سخن شناس نه ای، جان من، خطا اینجاست (حافظ) «نهایی، شهریور۹۹»«نهایی، خرداد۱۴۰۰»
خط عروضی: چُ بِشنَوی سُخَنِ اَهل ِدِل، مَگو کِ خَطاست / سُخَن شِناس نِ ای، جانِ مَن، خَطا اینجاست
| پایه‌های آوایی | چُ بِش نَ وی | سُ خَ نِ اَه | لِ دِل مَ گو | کِ خَ طاست |
| پایه‌های آوایی | سُ خَن شِ نا | س نِ ای جا | نِ مَن خَ طا | این جاست |
| نشانه‌های هجایی | U-U- | UU– | U-U- | UU- |
| وزن | مَفاعِلُن | فَعلاتن | مَفاعِلُن | فَعلُن |
ب) جانا نظری که ناتوانم / بخشا که به لب رسید جانم (عراقی)
خط عروضی: جانا نَظَری کِ ناتَوانَم / بَخشا کِ بِ لَب رَسید جانَم
| پایه‌های آوایی | جا نا نَ | ظَ ری کِ نا | تَ وا نَم |
| پایه‌های آوایی | بَخ شا کِ | بِ لَب رِ سی | د جا نَم |
| نشانه‌های هجایی | —U | U-U- | U– |
| وزن | مفعول | مَفاعِلُن | فَعولُن |
«مستفعل فاعِلاتُ مستف»
پ) برداشته دل ز کار او بخت / درماند پدر به کار او سخت (نظامی) «نهایی درس ۹۷»
خط عروضی: بَرداشتِ دِل زِ کارِ او بَخت / دَرماند پِدَر بِ کارِ او سَخت
| پایه‌های آوایی | بَر دا ش | تِ دِل زِ کا | رِ او بَخت |
| پایه‌های آوایی | در مان د | پِ دَر بِ کا | رِ او سَخت |
| نشانه‌های هجایی | —U | U-U- | U– |
| وزن | مفعول | مَفاعِلُن | فَعولُن |
«مستفعل فاعِلاتُ مستف»
ت) بیا به خانه آلاله‌ها سری بزنیم / ز داغ با دل خود حرف دیگری بزنیم (قیصرامین پور)
خط عروضی: بیا بِ خان یِ آلالِ ها سَری بِزَنیم / زِ داغ با دِلِ خُد حَرفِ دیگَری بِزَنیم
| پایه‌های آوایی | بِ یا بِ خا | نِ یِ آ لا | لِ ها سَ ری | بِ زَ نیم |
| پایه‌های آوایی | ز دا غ با | دِ لِ خُد حَر | فِ دی گَ ری | بِ زَ نیم |
| نشانه‌های هجایی | U-U- | UU– | U-U- | UU- |
| وزن | مَفاعِلُن | فعلاتن | مَفاعِلُن | فعلن |
۴- نشانه‌های هجایی بیت‌های زیر را به دو صورت برش بزنید؛ پس از تعیین پایه‌های آوایی، وزن هر یک را بنویسید.
الف) همّت طلب از باطن پیران سحرخیز / زیرا که یکی را ز دو عالم طلبیدند (فروغی بسطامی)
خط عروضی: هِممَت طَلبَز باطنِ پیرانِ سَحَرخیز / زیرا کِ یِکی را زِ دُ عالَم طَلبیدَند
| پایه‌های آوایی | هِم مَت طَ | لَ بَز با طِ | نِ پی را نِ | سَ حَر خیز |
| پایه‌های آوایی | زی را کِ | یِ کی را زِ | دُ عا لَم طَ | لَ بی دَند |
| نشانه‌های هجایی | —U | U–U | U–U | U– |
| وزن | مفعول | مفاعیل | مفاعیل | فَعولُن |
«مستفعل مستفعل مستفعل مستف»
ب) کشتی شکستگانیم، ای باد شرطه برخیز / باشد که بازبینیم دیدار آشنا را (حافظ)
خط عروضی: کشتی شِکستِگانیم، اِی باد شُرطِ بَرخیز / باشد کِ بازبینیم دیدارِ آشِنا را
| پایه‌های آوایی | کِش تی شِ | کَس تِ گا نیم | ای با دِ | شُر طِ بَر خیز |
| پایه‌های آوایی | با شَد کِ | با ز بی نیم | دی دا رِ | آ شِ نا را |
| نشانه‌های هجایی | — U | –U– | U– | –U– |
| وزن | مفعول | فاعِلاتُن | مفعول | فاعِلاتُن |
«مستفعلن فَعولُن// مستفعلن فَعولُن»
پ ) ای سرو بلند قامت دوست / وه وه که شمایلت چه نیکوست! (سعدی)
خط عروضی: ای سَروِ بُلند قامَتِ دوست / وَه وَه کِ شَمایلَت چِ نیکوست!
| پایه‌های آوایی | ای سَر وِ | بُ لَن دِ قا | مَ تِ دوست |
| پایه‌های آوایی | وَه وَه کِ | شَ ما یِ لَت | چِ نی کوست |
| نشانه‌های هجایی | – – U | U-U- | U- – |
| وزن | مفعول | مَفاعِلُن | فَعولُن |
«مستفعل فاعِلاتُ مستف»
ت) لبخند تو خلاصه خوبی‌ها است / لَختی بخند، خنده گل زیبا است (قیصر امین پور)
خط عروضی: لَبخَند تُ خُلاصِ یِ خوبی‌هاست / لَختی بِخَند، خَندِ یِ گُل زیباست
| پایه‌های آوایی | لَب خَن دِ | تُ خُ لا سِ | یِ خو بی هاست |
| پایه‌های آوایی | لَخ تی بِ | خَن د خَن دِ | یِ گُل زی باست |
| نشانه‌های هجایی | – – U | –U-U | U— |
| وزن | مفعول | فاعِلاتُ | مفاعیلن |
«مستفعلن مفاعل مستفعل»
۵- بیت ادیب الممالک را در خودارزیابی شماره ۲ از نظر قلمرو فکری تحلیل کنید.
– همانگونه از شعر سخنوران دوره مشروطه انتظار می‌رود این بیت درباره میهن‌دوستی و وطن است. هنگامی که میهن دوستی در دل انسان خداشناس زبانه می‌کشد وجود او را می‌سوزاند. به دیگر سخن انسان خداشناس جانش را برای میهنش فدا می‌کند.
پایه آوایی یا وزن واژه در شعر فارسی
وزن های پرکاربرد فارسی
وزن های ناهمسان شعر فارسی
پی دی اف درس دوم علوم و فنون ادبی۳(پایه آوایی ناهمسان)
