آموزه یازدهم: قافیه

خودارزیابی

۱- در بیت زیر حروف قافیه را مشخص کنید.

در پیش بی دردان چرا فریاد بی حاصل کنم / گر شکوه ای دارم زدل، با یار صاحب دل کنم (رهی مُعیرّی)

ردیف: کنم / واژه قافیه:‌ حاصل، دل / حروف قافیه: ﹻ ل / حرف روی: ل / قاعده: ۲

۲- واژه‌های قافیه و حروف مشترک آن را در هر بیت، مشخّص کنید.

بر سر آنم که گر ز دست برآید / دست به کاری زنم که غصّه سرآید (حافظ)

ردیف: آید / واژه قافیه:‌ بر، سر / حروف قافیه: ﹷ ر/ حرف روی: ر / قاعده: ۲

نفس باد صبا مشک فشان خواهد شد / عالم پیر، دگرباره جوان خواهد شد (حافظ)

ردیف: خواهد شد / واژه قافیه:‌ مشک فشان، جوان / حروف قافیه: ان / حرف روی: ن/ قاعده: ۲

گوهر خود را هویدا کن، کمال این است و بس / خویش را در خویش پیدا کن، کمال این است و بس (میرزا حبیب خراسانی)

ردیف: کن، کمال این است و بس / واژه قافیه:‌ هویدا، پیدا / حروف قافیه: ا / حرف روی:ا / قاعده: ۱

۳- نوع قاعدۀ قافیه را در هر بیت، مشخّص کنید.

من از دست کمانداران ابرو / نمی‌یارم گذر کردن به هر سو (سعدی)

ردیف: ندارد / واژه قافیه:‌ ابرو، سو / حروف قافیه: و / حرف روی: و / قاعده: ۱

آبِ آتش فروز، عشق آمد / آتشِ آب سوز، عشق آمد (سنایی، حدیقه)

ردیف: عشق آمد / واژه قافیه:‌ آتش فروز، آب سوز/ حروف قافیه: وز / حرف روی: ز / قاعده: ۲

کی رفته ای ز دل که تمنّا کنم تو را؟ / کی بوده ای نهفته که پیدا کنم تو را؟ (فروغی بسطامی)

ردیف: کنم تو را؟ / واژه قافیه:‌ تمنّا، پیدا / حروف قافیه: ا / حرف روی: ا / قاعده: ۱

۴- در کدام بیت، «ردیف» وجود ندارد؟ دلیل خود را بنویسید.

روز وصل دوستداران، یاد باد / یاد باد آن روزگاران یاد باد (حافظ)

ردیف: یاد باد

گلاب است گویی به جویش روان / همی شاد گردد ز بویش روان (فردوسی)

ردیف: ندارد / واژه قافیه۲:‌ جویش ، بویش / واژه قافیه۱:‌ روان(جاری)، روان(جان)؛ معناها یکسان نیست.

۵- هر یک از اصطلاحات زیر را مقابل بیت مربوط به آن بنویسید. «قافیۀ درونی، ذوقافیتین»

ای از مکارم تو شده در جهان خبر / افکنده از سیاست تو، آسمان سپر (رشید وطواط) / ذوقافیتین

گلزار و باغ عالمی، چشم و چراغ عالمی / هم درد و داغ عالمی، چون پا نهی اندر جفا (مولوی) / قافیۀ درونی

یار مرا، غار مرا، عشق جگرخوار مرا / یار تویی، غار تویی، خواجه نگه دار مرا (مولوی) / قافیۀ درونی

۶- با توجّه به بیت زیر به سؤالات پاسخ دهید.

نشود فاشِ کسی آنچه میان من و توست / تا اشارات نظر، نامه رسان من و توست (هوشنگ ابتهاج)

الف) ردیف کدام است؟ – من و توست.

ب) واژه‌های قافیه را مشخّص کنید. – میان، نامه رسان

پ) حروف و قاعدۀ قافیه را بنویسید. – ان + ﹻ / قاعده ۲

۷- شعر زیر را از نظر کاربرد قافیه و کوتاهی و بلندی مصراع‌ها با شعر «مهر و وفا» در کتاب فارسی سرودۀ حافظ ، مقایسه کنید.

عاشقم بهار را / رویشِ ستاره در کویر را / ره‌نورد دشت‌های عاشقی! / پُر ز بادۀ سپیده باد جام تو / ای که چون غزالِ تشنه، / آب تازه می‌خورد / مزرع دلم ز جاریِ کلام تو / در غبار کام تو / چارۀ فسونگران و رهزنان / در مُحاق مرگ، رخ نهفتن است / من که تشنه ام زلالی از سپیده را / من که جست وجوگرم / سرودهای ناشنیده را، / شعر من که عاشقم / همیشه از تو گفتن است / ای که در بهار سبز نام تو / رسالت گل محمدی / شکفتن است!  (سیّدحسن حسینی)

مهر و وفا

هر آن که جانب اهل وفا نگه دارد/ خداش در همه حال از بلا نگه دارد

حدیث دوست نگویم مگر به حضرت دوست / که آشنا سخن آشنا نگه دارد

شعر حسینی قالب نیمایی دارد؛ ازین رو قافیه در آن جای مشخصی ندارد و طول مصراع‌ها کم و زیاد می‌شود. در شعر حافظ طول مصراع‌ها همیشه یکسان است و قافیه در آن جای مشخص دارد.

وزن شعر حسینی: فاعلاتُ / وزن شعر حافظ: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن

۸- در هر یک از ابیات زیر:

الف) ردیف را مشخّص کنید. (اگر دارد)

ب) واژه‌ها و حرف یا حروف قافیه را تعیین کنید.

پ) حرف یا حرف‌های الحاقی را مشخّص کنید. (اگر دارد)

ت) حرف یا حروف اصلی قافیه را مشخّص کنید.

الف) ای نسیمِ سحر آرامگه یار کجاست؟ / منزلِ آن مه عاشق کش عیّار کجاست؟ (حافظ)

ردیف: کجاست؟ / واژه‌های قافیه: یار، عیّار/ حرف یا حروف قافیه: ار (حروف اصلی: ار / حروف الحاقی: ندارد)

ب)  کاشکی جز تو کسی داشتمی / یا به تو دست رسی داشتمی (خاقانی)

ردیف: داشتمی / واژه‌های قافیه: کسی، دست رسی (کس، دست رس)/ حرف یا حروف قافیه: ﹷ سی (حروف اصلی: ﹷ س / حروف الحاقی: ی)

پ) چندان که گفتم غم با طبیبان / درمان نکردند مسکین غریبان (حافظ)

ردیف: ندارد / واژه‌های قافیه: طبیبان ، غریبان (طبیب، غریب)/ حرف یا حروف قافیه: یبان (حروف اصلی: یب / حروف الحاقی: ان)

ت) بنمای رخ که باغ و گلستانم آرزوست / بگشای لب که قند فراوانم آرزوست (مولوی)

ردیف: آرزوست / واژه‌های قافیه: گلستانم، فراوانم (گلستان، فراوان)/ حرف یا حروف قافیه: انم (حروف اصلی: ان / حروف الحاقی: ﹷ م)

آزمونک خودسنجی برخط از درس ۱۱

برای دریافت برگه آزمونک اینجا را کلیک کنید.

دانش افزایی: درباره قافیه

برای دانش افزایی به این تاربرگ بروید.