حسب حالی ننوشتی و شد ایامی چند / محرمی کو که فرستم به تو پیغامی چند (حافظ)
از نوشته‌های خواندنی و صمیمی هر زبان، خاطرات و یادداشت‌هایی است که گاه اشخاص در گزارش اعمال خود می‌نویسند. این نوشته ها که سرشار از نکات و لطایف تاریخی، اجتماعی، سیاسی وادبی است، «حسب حال» نامیده می‌شود و اگر به قلم نویسنده ای با ذوق و نکته بین نگاشته شود، در ادبیات عصر خویش جایگاهی ویژه می‌یابد. برخی از این گونه کتاب با آن چنان جذاب و شیوا نوشته شده اند که همچون داستانی دلکش و شیرین خواننده را به خود می‌خوانند و چون بازگو کننده حوادث و وقایع عصر مولف اند، از گیرایی و طراوتی دوچندان برخوردارند. اگر نویسنده ذوق و قریحه لازم را نیز داشته باشد، بساکه اثر او به صورت یکی از انواع ادبی درآید و در ادبیات عصر خویش جا باز کند. این گونه نوشته‌ها حسب حال نامیده می‌شوند و طبیعی است که به تناسب کیفیت و نوع زبان ارزش‌های متفاوتی خواهند داشت.
گاه خاطره نویس، حوادث عصر خویش و حتی افکار و احوال درونی خویش را آن چنان با صمیمیت و صداقت به تصور می‌کشد که اثر وی به اعتراف گونه ای ماندنی و با ارزش تبدیل می‌شود؛ مانند: المنقذ من الضلال، از امام محمد غزالی یا اعترافات سنت اگوستن، حکیم الهی، از چهره‌های مشهور کلیسای لاتین.
در زبان فارسی «حسب حال» کم نیست و از این میان می‌توان به « بدایع الوقایع» محمود واصفی ، یادداشت‌های اعتماد السلطنه، خاطرات سیاسی امین الدوله و در تاریخ عضدی اشاره کرد. در نیم قرن اخیر نوشتن خاطرات در میان ایرانیان رواج بیش تری یافته است. کتابهای حیات یحیی، از حاج میرزا یحیی دولت آبادی، خاطرات و خطرات، از حاج مخبرالسلطنه هدایت، شرح زندگانی من، از عبدالله مستوفی ، روز ها از دکتر محمدعلی اسلامی‌ندوشن و «از پاریز تا پاریس» از دکتر باستانی پاریزی نمونه‌های خوب حسب حال است. از نمونه‌های برجسته جهانی حسب حال می‌توان به کتابهای الایام دار دکتر طه حسین، کودکی پسربچگی، جوانی از لئوتولستوی حسب حال اثر برتراند راسل نوشته‌های فلسفی از کانت و دانشگاه‌های من اثر ماکسیم گورکی اشاره کرد.
گروهی دیگر از نوشته ها که از منابع با ارزش تحقیق به حساب می‌آیند زندگی‌نامه هایند. در قرون گذشته کمتر اتفاق می‌افتاد که چهره های علمی، دینی و ادبی شرح حالی از خود بر جای گذارند. از این رو، دسترسی با احوال و اندیشه‌های آنان دشوار بود و تنها منبع و مأخذ موجود، کتابهای شرح احوال و زندگی نامه ها بود که برخی از آن ها دقت علمی کافی نداشتند. این گونه کتاب ها که در باره زندگی مشاهیر دین و دانش و ادب است، زندگی نامه (بیوگرافی) خوانده می‌شود و بر حسب محتوا انواعی دارد:
۱- سیره و مغازی که گزارش زندگی و جنگ‌های پیامبر اسلام (ص) است و از انواع مشهور آن می‌توان به «سیره ابن هشام، و ترجمه سیره رسول الله از قاضی ابرقو، مغازی واقدی، الغارات ابواسحاق ثقفی و سیرت رسول الله از دکتر عباس زریاب خوبی اشاره کرد.
۲- شرح حال انبیای الهی چون قصص الانبیای ابو اسحاق نیشابوری؛
۳- شرح حال ائمه و بزرگان دین چون زندگانی علی بن الحسین (ع) از دکتر سید جعفر شهیدی و قصص العلمای میرزا طاهر تنکابنی؛
۴- کتب رجال که شرح حال و معرفی بزرگان علم حدیث است، چون: رجال مامقانی، اعیان الشیعه سید حسن امین؛
۵- کتب تذکره که شرح و ترجمه احوال مشایخ صوفیه یا شعر است؛ چون تذکره الاولیای عطار، تذکره لباب الألباب محمد عوفی، تذکره الشعرای دولتشاه سمرقندی.
علاوه بر کتب یاد شده، در دایره المعارف ها، فرهنگ‌های فارسی و اطلس ها با تفصیل یا اجمال به شرح حال مشاهیر پرداخته شده است. در چند دهی اخیر برای بزرگ داشت شخصیت‌های مذهبی، ادبی و علمی یادنامه هایی فراهم آمده است؛ چون: همایی نامه (یاد نامه علامه همایی، آرام نامه (یادنامه احمد آرام)، یکی قطره باران (یادنامه دکتر زریاب خوبی)، یادنامه محمد پروین گنابادی، یادنامه محمد تقی مدرس رضوی، فرخنده پیام (یادنامه دکتر غلامحسین یوسفی) یاد نامه علامه طباطبایی، یادنامه علامه امینی یاد نامه (دکتر شریعتی و …
امروزه زندگی نامه برخی از مشاهیر علم وادب به شیوه ای نو نوشته می‌شود و برخی از آن‌ها در شمار آثار ارزشمند ادبی اند؛ مانند:
پله پله تا ملاقات خدا (شرح حال مولانا) از دکتر عبدالحسین زرین کوب،پیر گنجه در جست و جوی ناکجا آباد ( درباره نظامی) و فرار از مدرسه (شرح حال امام محمد غزالی)از دکتر عبدالحسین زرین کوب، شرح آثار و احوال عطار از بدیع الزمان فروزانفر، شرح احوال و آثار رودکی از استاد سعید نفیسی، غزالی نامه (شرح حال امام محمد غزالی) و مختاری نامه (شرح حال عثمان مختاری) از استاد جلال الدین همایی و …..
علاوه بر این ها مجلات و نشریات علمی، فرهنگی، هنری و ادبی به درج مصاحبه با چهره‌های برجسته فرهنگی، علمی و ادبی اقدام کرده اند که این می‌تواند راه گشای بسیاری از پژوهشگران باشد.
