تحمید در لغت به معنای حمد و ستایش و گفتن «الحمدُ لِلّٰه» است و تحمیدیه در اصطلاح ادبی، سخنی زیبا به شعر یا نثر است در ستایش خدا. نعت نیز ذکر نام و ادای احترام به پیامبر و بزرگان دین و ستودن ایشان است که معمولا در خطبه ها و دیباچهٔ کتاب ها می آید.
این سروده ها و نوشته ها که بیانگر احساسات پاک سرایندگان و نویسندگان آنها نسبت به آفریدگار گیتی، پیامبر و بزرگان دین است، در ادب فارسی جلوهٔ خاصّی دارد. سرشار از سوز و شور و لطافت و هنر و زیبایی اند و چون از مضامین آیات قرآنی و احادیث نبوی و سخنان پیشوایان دین متأثّرند، بر خواننده تأثیری خاص می گذارند.
در میان تحمیدیه ها، کلام عارفان رنگ و جلوه ای دیگر دارد و سرشار از شور و عشق و اشتیاق نسبت به معبود ازلی است. در همهٔ تحمیدیه های زبان فارسی نوعی براعت استهلال دیده می شود؛ بدین معنا که نویسنده یا سراینده در مقدّمه و آغاز خطبهٔ کتاب، ضمن ستایش خدا و پیامبر، به ذکر الفاظی می پردازد که با محتوا و مضمون کتاب پیوند دارد و به موضوعی که در آن باب سخن خواهد گفت، به تعریض٭ اشاره می کند.
تحمیدیه ها از زبانی فاخر و هنری برخوردارند و نمونه هایی اعلا از فصاحت و بلاغت زبان فارسی به شمار می روند. به ویژه تحمیدیه های منثور که از افسون آهنگ و قافیه ای که در اصطلاح «سجع » نامیده می شود، نیز بهره مندند.
با نگاهی گذرا به آثاری که به نثر ساده نگارش یافته اند، می توان دریافت که دیباچهٔ این گونه کتاب ها که تحمیدیه ها را در خود جای داده اند در مقایسه با متن از حیث نگارش، پرورده تر و پخته تر است؛ برای نمونه، می توان از کتاب هایی همچون: الابنیه عن حقایق الادویه، نوروزنامه، سیاست نامه و کیمیای سعادت یاد کرد.
تحمیدیه ها علاوه بر ارزش ادبی و هنری، حاوی مضامین مهمّ اخلاقی، معنوی و تربیتی نیز هستند. نیایش و اظهار عجز و نیاز به درگاه معبود ازلی، روح را پرورش می دهد و روحِ پرورش یافته، بیش از قوای عقلانی به شخصیت خواننده نیرو و عظمت می بخشد.
مطالعهٔ این نیایش ها و نیایش نامه ها در انسان، تأثیرات مثبتِ گونه گونی از نظر فردی و اجتماعی بر جای می گذارد.
از جمله کتب نگارش یافته در این موضوع تحمیدیه در ادب فارسی از غلامرضا ستوده و نیز رساله دکتری حشمت اله آذرمکان با عنوان «بررسی تطبیقی تحمیدیه‌ها در منظومه‌های برجسته تا قرن دهم» است. کتابی به نام «تحمیدیه» که مجموعه ای از مشهورترین تحمیدیه‌های اشعار فارسی است نیز توسط لیلا شیرینکام گردآوری شده است.
