تاریخ ادبیات قرنهای دوازدهم و سیزدهم (دوره بازگشت و بیداری)
از انقراض دولت صفویه تا آغاز سلطنت فتحعلی شاه قاجار، یعنی در دوران حکومتهای افشاریه، زندیه و ابتدای دوره قاجار، رشد و شکوفایی قابل توجهی برای تاریخ ادبیات ایران دیده نمی‌شود. در این دوره شاعران از سبک هندی روی برگردانده اند؛ امّا هنوز تأثیراتی از آن سبک و نیز مکتب وقوع در آثارشان مشاهده می‌شود. مشتاق اصفهانی در زمان نادرشاه و کریم خان زند، با همراهی چند تن دیگر از ادیبان، انجمن ادبی اصفهان را اداره می‌کرد.
□ سبک‌های ادبی: سبک خراسانی(بینابین: آذربایجانی)- سبک عراقی(مکتب وقوع)- سبک هندی- دوره بازگشت ادبی- دوره بیداری
□ انجمن ادبی اصفهان را چه کسی اداره می‌کرد؟ – مشتاق اصفهانی با همراهی چند تن از ادیبان.
□ در زمان کدام یک از پادشاهان، مشتاق اصفهانی انجمن ادبی اصفهان را اداره می کرد؟
الف) نادرشاه و کریم خان زند √ ب) کریم خان زند و فتحعلی شاه قاجار
● مکتب وقوع چیست؟ – به سبکی از شعر فارسی گفته می‌شود که از اواخر قرن نهم تا اوایل قرن یازدهم هجری رواج داشت و در دورهً زمانی بین سبک عراقی دورهٔ تیموری و سبک هندی پدیدار شد. ویژگی این سبک، سادگی، پرهیز از صنایع بدیعی و اغراق‌های شاعرانه، کاربرد اصطلاحات و زبان عامیانه و بیان صریح و بی‌پیرایهٔ رخدادهایی است که میان دلبر و دلشده می‌گذرد.
با روی کار آمدن سلسله قاجار و تثبیت حکومت مرکزی در ایران، بازگشت به شیوه و الگوی گذشتگان در ادبیات، پررونق تر از گذشته بود. عبد الوهاب نشاط، انجمن ادبی نشاط را تأسیس کرد؛ پس از آن انجمن ادبی خاقان به ریاست فتحعلی شاه در تهران تشکیل شد. هدف این انجمن رهایی بخشیدن شعر فارسی از تباهی و انحطاط اواخر دوره صفوی و دوره‌های بعد از آن بود، امّا برای رسیدن به این هدف، راهی جز تقلید از آثار پیشینیان در پیش نگرفتند و به همین خاطر شعر را به دوران گذشته، بازگرداندند و موجب پیدایش«سبک بازگشت « شدند که می‌توان آن را حد واسط سبک هندی و سبک دوره بعد، یعنی دوره بیداری دانست.
□ سبک بازگشت چیست؟ – تقلید از آثار پیشینیان
□ هدف از تأسیس انجمن ادبی خاقان چه بود؟ – انجمن رهایی بخشیدن شعر فارسی از تباهی و انحطاط اواخر دوره صفوی و دوره‌های بعد.
□ ریاست انجمن ادبی خاقان را ……. به عهده دار بود. – فتحعلی شاه
در ایجاد نهضت بازگشت ادبی عوامل زیر تأثیر داشتند:
۱- تاراج کتابخانه اصفهان که سبب شد تعدادی از کتابهای کتابخانه سلطنتی به دست مردم افتد و ارتباط مجدد اهل ذوق با ادب کهن برقرار شود؛
۲- توجه به ادبیات در دربار قاجاریه و رونق بازار شعر و شاعری و مدح شاهان؛
۳- تضعیف جامعه بر اثر شکست ایران از روسیه تزاری.
□ چه عواملی در ایجاد نهضت بازگشت ادبی تأثیر داشتند؟ – سه مورد بالا
شاعران دوره بازگشت به سبب فقر فرهنگی جامعه و سستی و رخوت حاکم بر ادبیات، به پیروی از اسلوب‌های کهن پرداختند و در سطوح زبانی، ادبی و فکری سبک خراسانی و عراقی را مورد توجه قرار دادند؛ به طوری که زبان، تخیل و اندیشه در این سبک، تکرار شنیده‌هاست. هاتف اصفهانی از معروف‌ترین شاعران این عهد است.
□ کدام گزینه از شاعران دوره بازگشت ادبی به شمار می‌رود؟
هاتف اصفهانی ■ ایرج میرزا □ قائم مقام فراهانی □ عارف قزوینی □
□ چرا شاعران دوره بازگشت به پیروی از اسلوب‌های کهن پرداختند؟ – به سبب فقر فرهنگی جامعه و سستی و رخوت حاکم بر ادبیات
گروهی از شاعران دوره بازگشت به قصیده سرایی به سبک شاعران خراسانی و عهد سلجوقی پرداختند؛ افرادی مانند صبای کاشانی، قاآنی شیرازی و سروش اصفهانی از این گروه اند. گروه دیگر غزل سرایی به سبک حافظ، سعدی و دیگر شاعران سبک عراقی را پیش گرفتند. شاعرانی مانند نشاط اصفهانی، فروغی بسطامی و مجمر اصفهانی از این گروه‌اند. هر چند شاعران این دوره باعث نوآوری و تکامل قابل توجهی در شعر فارسی نشدند، امّا از این جهت اهمیت دارند که توانستند زبان شعر را از آن حالت سستی که در اواخر سبک هندی در شعر به وجود آمده بود، نجات بخشند. اگر این نهضت به پا نشده بود، چه بسا زبان فاخر شعر فارسی دچار سستی و ضعف بیشتری می‌شد.
□ چرا دوره بازگشت ادبی اهمیت دارد؟ – زیرا شاعران دوره بازگشت توانستند زبان شعر را از آن حالت سستی که در اواخر سبک هندی در شعر به وجود آمده بود، نجات بخشند. اگر این نهضت به پا نشده بود، چه بسا زبان فاخر شعر فارسی دچار سستی و ضعف بیشتری می‌شد.
دو تن از شاعران دوره بازگشت
صبای کاشانی: فتحعلی خان صبای کاشانی، پرچمدار بازگشت ادبی و شاخص‌ترین شاعر این دوره است. صبا در مثنوی، قصیده و غزل دست داشت و در این قالب‌های شعری، آثاری چون گلشن صبا (به تقلید از بوستان سعدی) ، خداوندنامه (حماسه‌‌ای مذهبی در بیان معجزات پیامبر و دلیری‌های حضرت علی) و… از خود به یادگار گذاشت. بیت زیر از سروده‌های اوست:
به نام خداوند بینش نگار / خردآفرین، آفرینش نگار
بازگردانی: به نام خداوندی که بینایی، خرد و آفریدگان را در جهان پدید آورده است.
□ ویژگی‌های شعر صبای کاشانی را بنویسید:
□ دو اثر از صبای کاشانی نام ببرید؟ – گلشن صبا، خداوندنامه
□ صبای کاشانی در کتاب گلشن صبا از چه کسی تقلید کرده است؟ – بوستان سعدی
□ کتاب خداوندنامه از آن کیست و درون مایه آن چیست؟ – صبای کاشانی، حماسه‌‌ای مذهبی در بیان معجزات پیامبر و دلیری‌های حضرت علی
□ واژه درست را از درون کمانک بگزینید:
فتحعلی خان صبای کاشانی، پرچمدار بازگشت ادبی است. از آثار وی می‌توان به (خداوندنامه/ منشآت) اشاره کرد.
نشاط اصفهانی: میرزا عبد الوهّاب نشاط در نظم و نثر فارسی مهارت داشت. مجموعه آثار منظوم و منثور او با عنوان گنجینه نشاط باقی است. شاعر هر چند قصاید بلندی دارد به ویژه از نظر غزل سرایی در بین هم روزگاران خود تا حدی کم نظیر است.
بیت زیر سرآغاز یکی از سروده‌های اوست:
هوای خود چو نهادم، رضای او چو گزیدم / جهان و هر چه در او، جز به کام خویش ندیدم
بازگردانی: زمانی که هوا و هوس خود را کنار نهادم و خرسندی یار را برگزیدم، جهان و هر چه را در آن است، به میل خودم دیدم.
□ ویژگی‌های شعر نشاط اصفهانی را بنویسید:
□ مجموعه آثار منظوم و منثور نشاط چه نام دارد؟ – گنجینه نشاط
از اواسط دوره قاجار، اندک اندک مباحثی در مورد علل شکست و عقب افتادگی ایران در جامعه مطرح شد و همراه با آن شعر دوره بازگشت نیز با انتقاد روبه رو شد. موضوعات جدید در جامعه و ادبیات پیش آمد و اصطلاحات و لغات غربی نیز وارد شعر شد. شعر در این دوره دوباره بین مردم آمد و صدای فریاد آنها شد. شاعران خود را وقف مردم کردند و به محتوا بیش از صور خیال و جنبه‌های شاعرانه توجه داشتند. آنان به این نتیجه رسیده بودند که در شعر باید تغییر و دگرگونی ایجاد شود تا بتواند مسائل و پدیده‌های تازه را در خود جای دهد.
سفرهای شاهان قاجار به فرنگ، موجب آشنایی آنان با تحولات جهانی شد. در پی آن تحصیل کردگان و روشن‌فکران ایران، هم گام با تغییرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بیداری جامعه ایرانی را سرعت بخشیدند. در کنار اندیشه‌های روشن فکران داخلی و خارجی و انتشار افکار آزادی خواهانه، همچنین تحولات سیاسی و اجتماعی در ایران و جهان، کشور را به سوی تحولی بزرگ سوق داد که روی به نوآوری و نوگرایی داشت؛ به این ترتیب در ایران حرکتی ایجاد شد که هم ضد استبداد و هم ضد استعمار بود؛ در نهایت به صدور فرمان مشروطیت با امضای مظفرالدین شاه در سال ۱۳۲۴ هـ . ق. انجامید.
□ فرمان مشروطیت در چه سالی و به دست چه کسی امضا شد؟ – امضای مظفرالدین شاه در سال ۱۳۲۴ هـ . ق.
□ صدور فرمان مشروطیت با امضای ………………. در سال ……….. انجام گرفت. – مظفرالدین شاه – در سال ۱۳۲۴ هـ . ق.
عوامل زیر در این بیداری مؤثر بودند:
۱ـ تأثیر جنگهای نافرجام ایران و روس
۲- توجه مردم به واقعیتها و امکانات فنی دنیای جدید؛
۳ـ کوششهای عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه در روی آوردن به دانش و فنون جدید؛
۴ـ اعزام دانشجویان ایرانی به خارج از کشور برای تحصیل؛
۵- رواج صنعت چاپ و روزنامه نویسی و ترجمه و نشر کتابهای غربی؛
۶- تأسیس مدرسه دارالفنون و آموزش دانشهای نوین به دست امیرکبیر.
□ سه مورد از عواملی را که در بیداری مردم مؤثر بودند نام ببرید؟ – عوامل یادشده بالا
□ مهم ترین عوامل فرهنگی و اجتماعی مؤثر بر ادبیات عصر بیداری را بررسی کنید. – ۱ـ تأثیر جنگهای نافرجام ایران و روس
۲- توجه مردم به واقعیتها وامکانات فنی دنیای جدید؛ ۳ـ کوششهای عباس میرزا، ولیعهد فتحعلی شاه در روی آوردن به دانش و فنون جدید؛ ۴ـ اعزام دانشجویان ایرانی به خارج از کشور برای تحصیل؛ ۵- رواج صنعت چاپ و روزنامه نویسی و ترجمه و نشر کتا بهای غربی؛ ۶- تأسیس مدرسه دارالفنون و آموزش دانشهای نوین به دست امیرکبیر.
□ کدام یک از عوامل زیر در ادبیات عصر بیداری مؤثر نبود؟
۱ـ رواج صنعت چاپ و روزنامه نویسی ۲- تأسیس مدرسه دارالفنون
۳ـ کوششهای عباس میرزا در روی آوردن به دانش و فنون جدید؛ 4ـ عدم توجه روشن فکران به شعر و شاعری
