آموزه چهارم: سبک عراقی، قرنهای ۷،۸،۹

 الف) شعر:

ویژگی‌‌های شعر این دوره در سه قلمرو عبارت اند از:

۱- زبانی:

برخی از ویژگی‌های زبانی شعر این دوره عبارت اند از:

■ چهارچوب زبان همان چهارچوب فارسی قدیم یعنی زبان سبک خراسانی است که تا حدودی مختصات جدید یافته است؛

■ لغات فارسی اصیل قدیم کم شده و جای آنها را لغات عربی گرفته است؛

■ «می» اندک اندک جای «همی» را گرفته است؛

■ «در» به جای «اندر» در حال جایگزین شدن است و نیز واژه‌های « ایدون، ایدر، اَبا، اَبَر و …» بسیار اندک به کار می‌روند؛

ایدون: همچنین، ایدر: این جا، اَبا: با، اَبَر: بر

■ به کارگیری حرف نشانه «مَر» در کنار مفعول جمله کم شده است.

اساساً مهم ترین ویژگی‌های زبانی سبک عراقی همین درهم آمیختگی مختصات نو و کهن است که گاهی در یک شعر کوتاه نیز در کنار هم دیده می‌شود.

کدام گزینه از ویژگی های زبانی سبک عراقی نیست؟

الف) افزایش به کارگیری نشانه «مر» در کنار مفعول               ب) جایگزین شدن حرف«در» به جای اندر

پ) در هم آمیختگی مختصات کهنه و نو                                ت) به کار گیری لغات عربی به جای لغات فارسی

● سبک عراقی در چه قرن هایی در ایران رواج داشت؟ – قرن هفتم، هشتم و نهم

۲- ادبی:

برخی از ویژگی‌های ادبی شعر این دوره عبارت اند از:

■  در شعر این دوره کاربرد غزل بیشتر شد و جایگاه تخلّص در انتهای آن تثبیت گردیده است؛

تخلّص: نام هنری سراینده

■ توجّه به علوم ادبی از جمله بیان و بدیع بیشتر شده است.

● بیان: مجاز، استعاره، تشبیه، کنایه

● بدیع: دانش آرایه‌‌های سخن؛ مانند: جناس، واژه آرایی، تضاد، تناسب و …

■ شعر این دوره از دربار خارج شده؛ قصیده از رونق افتاد و غزل عارفانه و عاشقانه رواج می‌یابد.

◙ شعر در دوره سبک عراقی از دربار خارج شده و …………….. (غزل –  قصیده ) از رونق افتاد.

۳- فکری:

برخی از ویژگی‌های فکری شعر این دوره به شرح زیرند:

■ فکر نیز در این دوره با تأثیرپذیری از مسایل سیاسی و اجتماعی دست خوش تغییر شده است؛ مثلاً در دوره خراسانی، معشوق شاعر، زمینی و دست یافتنی بود؛ ولی در شعر این دوره، مقام معشوق اندک اندک متعالی می‌گردد تا آنجا که گاه با معبود یکی می‌شود.

■ بعد از حمله مغول و خدشه دار شدن غرور و احساسات ملی ایرانیان، نیاز به سخنان آرام بخش و توجه به امور اخروی بیشتر می‌شود و همچنین باعث رواج بیشتر تصوّف می‌گردد و برخی اندیشه‌ها، از جمله بی اعتباری دنیا و اعتقاد به قضا و قدر رواج بیشتری می‌یابند.

■ پرهیز از زُهد ریایی، توجّه به صفا و پالایش درون، برتری عشق بر عقل و امثال آنها مفاهیم و اندیشه‌های شعر این دوره را رقم می‌زنند.

مقایسه ویژگی‌های فکری سبک خراسانی و عراقی

◙ «واقع گرایی یا توجّه به دنیای بیرون» از جمله ویژگی های …….. (سبک خراسانی – سبک عراقی) است.

◙ «باور به قضا و قدر» از جمله ویژگی های …….. (سبک خراسانی – سبک عراقی) است.

◙ در شعر زیر ویژگی های سبکی کدام دوره دیده می‌شود؟ (خراسانی – عراقی)

بر قضا هر کو شبیخون آورد / سرنگون آید ز خون خود خورد

ب) نثر:

 1- زبانی:

در این قلمرو ویژگی‌های زیر شاخص ترند:

■ نثر فنی کم کم در قرن هفتم ضعیف می‌شود و در قرن هشتم با سیطره تیموریان بر ایران از میان می‌رود، تا آنجا که نثر ساده در اکثر کتابهای این دوره جای نثر فنی را می‌گیرد. در قرن ششم چنین مرسوم بود که برخی نویسندگان، آثار موجود را که به نثری ساده بود، به نثر فنی بازمی‌نوشتند. در این دوره (قرن هفتم و هشتم) برخی نویسندگان، کتابهای مشکل را به زبان ساده بازنویسی می‌کردند؛ چنانکه ملاحسین واعظ کاشفی کلیله و دمنه را به انشای دوره خود بازگرداند و آن را انوار سُهیلی نامید.

■ تاریخ نویسی در این دوره به اسلوب ساده رواج می‌یابد، هر چند نمونه‌هایی با نثر پیچیده نیز در میان تاریخ‌های این دوره یافت می‌شود. در مقدمه کتاب ظفرنامه شامی، که قدیمی‌ترین تاریخ نوشته شده درباره تیمور است، می‌خوانیم: امیر تیمور به من دستور داد که ساده بنویسم؛ به طوری که عامه مردم بفهمند. تاریخ نویسی از همان اوایل دوره مغول، به سبب علاقۀ شدید آنان به ثبت وقایع مربوط به پدران و اجدادشان شروع شد و در دوره تیموری هم ادامه یافت. حاشیه نویسی‌های متعددی نیز به نثر ساده بر تاریخ‌های قدیم انجام گرفت. البته باید توجّه داشت که این سادگی نثر همه جا یکسان نیست و نثر ساده این دوره را نمی‌توان فصیح و بلیغ دانست.

● قدیمی‌ترین تاریخ نوشته شده درباره تیمور چه کتابی است؟ – ظفرنامه شامی

● چرا در دوره مغول تاریخ نویسی شروع شد؟ – به سبب علاقۀ شدید مغولان به ثبت وقایع مربوط به پدران و اجدادشان.

■ از دیگر ویژگی‌های نثر این دوره ورود لغات قبایل مختلف ترک و مغول به زبان فارسی است که در دوره تیمور سرعت رشد آن بیشتر شد؛ امّا این جریان در زبان فارسی دیری نپایید. سلطان حسین بایقرا و امیرعلی شیر نوایی در حوزه ادبی هرات ترکی‌گویی و ترکی‌نویسی را تشویق می‌کردند و خود امیرعلی شیر نوایی چند کتاب از جمله «مُحاکمه اللغتَین» را به ترکی نوشت و ظهیر الدّین بابر هم «بابرنامه» را به ترکی نوشت. نمونه‌ای از این کلمات دخیل که هنوز هم در زبان فارسی استعمال دارند، عبارت اند از: ییلاق و قشلاق (سردسیر و گرمسیر)، قشون (ارتش) و یورش (هجوم).

■ به وجود آمدن سستی و ضعف در ساخت دستوری جملات نثر از ویژگی‌های دیگر این دوره است.

■ کدام یک از حاکمان زیر در حوزه ادبی «هرات» مشوق ترکی گویی و ترکی نویسی بوده اند؟

الف) سلطان حسین بایقرا         ب) بایسنقر میرزا             پ) تیمور گورکانی                            ت)  ظهیر الدّین بابر

۲- ادبی

■ در اندیشه ادیبان این دوره، صنایع ادبی جای تعمّق و تفکّر را گرفت؛ امّا چون استعدادهای بزرگی در این عرصه ندرخشیدند، در کتاب‌های مصنوع و متکلّف بیشتر به ظاهرسازی و به صنایعی مثل استعارات دور از ذهن و آوردن سجع‌های متوالی و بی روح روی آوردند.

۳ . فکری

■ به علّت کشتن یا متواری ساختن فضلا و نابودی کتابخانه‌ها، از صحّت و اتقان مطالب کاسته شد و ضعف و انحطاط فکری این دوره را فرا گرفت.

■ همچنین به علّت نبودن استادان بزرگ و از بین رفتن مراکز علمی، تحقیق و تتبّع در بین علما و ادیبان سستی یافت.

■ مدّعیان عرفان هم که به اقتضای زمانه با مغولان کنار آمده بودند، اندک اندک اصالت خود را از دست دادند و به درسی کردن عرفان و شرح اصطلاحات و پیچیده جلوه دادن مفاهیم آن پرداختند؛ در نتیجه در این دوره، کتاب عرفانی مهمی به نثر نوشته نشد.اتقان: استواری / مدّعی: ادعا کننده