عربی (۲) انسانی

نشانی فیلمهای سعید جعفری در آپارات

https://www.aparat.com/jafarisaeed

پیشگفتار

سخنی با دبیران، گروه های آموزشی، مدیران مدارس و اولیای دانش آموزان

شایسته است که دبیر عربی برای تدریس این کتاب:

 1- کتاب های عربی پایه های هفتم تا یازدهم را تدریس، یا مطالعه کرده باشد.

 2- دورۀ آموزشی توجیهی ضمن خدمت این کتاب را گذرانده باشد.

 3- کتاب معلّم را با دقت کافی بررسی کرده باشد.

خداوند را سپاسگزاریم که به ما توفیق داد تا با نگارش آخرین کتاب عربی، زبان قرآن (۲) رشته ادبیّات و علوم انسانی به جوانان کشور عزیزمان خدمتی فرهنگی ارائه کنیم.

رویکرد «برنامۀ درسی عربی» بر اساس «برنامۀ درسی ملّی» این است:

«پرورش مهارت های زبانی به منظور تقویت فهم قرآن و متون دینی و کمک به زبان و ادبیات فارسی»

شیوۀ تألیف کتاب های عربی هفتم تا یازدهم متن محوری است. انتظار می رود دانش آموز پایۀ یازدهم رشته ادبیّات و علوم انسانی بتواند در پایان سال تحصیلی، متون و آیات آسان قرآن، حدیث و نیز ترکیبات و عبارات عربی متون نظم و نثر فارسی را در حد ساختارهای خوانده شده، درست بخواند و معنای آنها را بفهمد و ترجمه کند.

همه کتاب های درسی با توجّه به مصوبات اسناد بالادستی «برنامۀ درسی ملّی» و «راهنمای برنامۀ درسی» نوشته شده است. برنامۀ درسی ملّی، مهم ترین سند تألیف کتب درسی است. راهنمای برنامۀ درسی عربی نیز نقشۀ راه تألیف تمام کتاب های درسی عربی است.

کلمات کتاب های عربی هفتم تا یازدهم، پرکاربردترین واژگان زبان عربی است که در قرآن، حدیث، روایات و زبان و ادبیات فارسی بسیار به کار رفته است. در این کتاب ۳۰۰ کلمۀ پرکاربرد جدید به کار رفته و افزون بر آن، نزدیک به ۱۲۰۰ واژه کتاب های عربی هفتم تا دهم نیز در کتاب یازدهم تکرار شده است؛ پس در واقع هدف، آموزش حدود  1500 واژۀ پربسامد زبان عربی است. حدود  550 واژه از  850 واژۀ سه کتاب دورۀ اول متوسطه کاربرد قرآنی داشتند. در دورۀ دوم متوسطه نیز چنین است.

هدف اصلی، فهم متون عربی به ویژه قرآن کریم و نیز متون دینی همانند احادیث، دعاها و متون ادب فارسی آمیخته با واژگان عربی است.

از آنجا که یکی از چهار مهارت زبانی «سخن گفتن» است و به استناد برنامۀ درسی ملّی، مکالمات کوتاهی در کتاب گنجانده شده است؛ مکالمه بستری مناسب برای آموزش هر زبانی است و کلاس درس را جذّاب، شاداب، پر تحرک و فعّال می سازد؛ ولی هدف اصلی برنامۀ درسی عربی نیست.

مهم ترین تأکیدات دربارۀ شیوۀ تدریس و ارزش‌یابی کتاب:

 ۱- دانش آموز پایۀ یازدهم با این ساختارها آشنا شده است:

◙ فعل های ماضی، مضارع، امر، نهی، نفی، مستقبل، معادل ماضی استمراری، ترکیب اضافی و وصفی برای ترجمۀ صفت مؤخر در ترکیب هایی مثل «أَخوکُنّ الصغیرُ»، هدف آموزش ترکیب وصفی و اضافی نیست؛ بلکه هدف در عربی پایۀ نهم این بود که دانش آموز بتواند ترکیب هایی مانند «أَخی الْعزیز» را داخل جمله (نه بیرون از جمله) ترجمه کند.

◙ اسم اشاره، کلمات پرسشی، و ساعت خوانی.

◙ وزن و ریشۀ کلمات (در بخش وزن و حروف اصلی نیز با چند وزن معروف آشنا شده است.)

◙ عددهای اصلی «یک تا صد» و ترتیبی «یکم تا بیستم» آموزش داده شده و به برخی ویژگی های معدود نیز اشاره شده است؛ مانند جمع و مضاف الیه بودن معدود سه تا ده؛ مفرد بودن معدود یازده تا نود و نه. در معرّفی عدد معطوف، ویژگی و اِعراب معدود آن مد نظر نیست و فرق أربعون و أربعین در درس ششم پایۀ دهم بیان شده است.

◙ تشخیص محلّ اعرابی (فاعل، مفعول، مبتدا، خبر، صفت، مضافٌ الیه، جار و مجرور) و تشخیص اِعراب اسم های معرب اهداف است.

◙ تشخیص و ترجمۀ فعل مجهول و تشخیص نایب فاعل در حالت اسم ظاهر، نون وقایه، تشخیص معرب و مبنی در حد آموخته های کتاب (نه در حالت پیشرفته).

◙ در این کتاب، تشخیص نوع و صیغۀ فعل مانند، «ماضی مفرد مذکر غایب» از اهداف آموزشی است؛ به عنوان مثال، دانش آموز باید یاد بگیرد که «تَخرّجتُم» فعل ماضی جمع مذکّر مخاطب است، تا بتواند مضارع، امر و مصدر آن را بشناسد و درست ترجمه کند؛ البتّه اگر فعل «مفرد مذکّر غایب» را برای کمک به شناخت فعل و ترجمۀ آن حفظ کند، اشکالی ندارد. اما صرف چهارده صیغۀ این افعال به روش متعارف از اهداف نیست؛ بلکه هدف شناخت و ترجمۀ آنها در جمله است. معلّم نیز می تواند برای آموزش ابواب از وزن آنها استفاده کند. (اِستَفعلَ، یَستَفعلُ، اِستَفعلْ، اِستفعال).

دانش آموز باید «تُم» را در «فَعلْـتُم» بشناسد و این فعل ها را به دنبال آن درست ترجمه کند: خَرَجتُم، تَخرّجتُم، أَخرَجتُم، اِستَخرَجتُم.

◙ آموزش معانی ابواب ثلاثی مزید هدف نیست. زیرا متنوع و گسترده اند و در یک ضابطه قرار نـمی گیرند؛ مثلاً ّ اگر بگوییم باب افعال اغلب برای متعدی ساختن فعل لازم است، با افعال بسیاری روبه رو می شویم که با بودن آنها به این باب، نتیجۀ معکوس می دهند؛ مانند عرَضَ، یعنی عرضه کرد که متعدی است؛ و أَعرض، یعنی روی گردان شد که فعل لازم است. أَسرَعَ: شتافت، أَفْلَحَ: رستگار شد، أَقْبَلَ: جلو آمد، و … .

◙ در همۀ کتاب آموخته های پیشین تکرار شده است، تا با گذر زمان، کم کم این آموخته ها ملکۀ ذهن فراگیر شود.

۲- کتاب عربی زبان قرآن پایۀ یازدهم در هفت درس تنظیم شده است. هر درس  را می توان در سه جلسۀ آموزشی تدریس کرد. تعداد تمرینات هر درس، حداکثر شش مجموعه تمرین است.

۳- متن درس اول با عنوان مواعظ قَیِّمه آراسته به آیات ۱۷ تا ۱۹سورۀ لقمان است. اندرزهای لقمان حکیم به فرزندش که برای جوانان این مرز و بوم ارزشمند است و دل و جان آنان را صفا می بخشد. قواعد درس اول شناخت اسم تفضیل و اسم مکان است.

۴- موضوع متن درس دوم آرایۀ ادبی تلمیع است. دو ملمع از سروده های حافظ لسان الغیب و شیخ اجلّ سعدی در درس آمده است. هدف این است که در کنار خواندن متون منظوم دلنشین، دانش آموز را با این حقیقت رو به رو سازیم که زبان و ادبیات فارسی و عربی پیوندی ناگسستنی دارند و سرایندگان شیرین سخن ایرانی، زبان عربی را به عنوان زبان فرهنگ و تمدن اسلامی می شناختند؛ از این رو، در سروده های پارسی از عبارت های عربی بهره می بردند و این نشانگر علاقه و توانـمندی آنان در تسلّط به زبان عربی است.

۵- موضوع متن درس سوم گفتی های آفرینش خداوند است. اندیشیدن در آفریده های خدا، در رهنمودهای بزرگان دین همواره تأکید شده، با توجه به سن پرجوش و خروش جوانی دانستنی هایی شنیدنی در متن آمده است که موجب ایجاد علاقه و انگیزه نسبت به درس می شود. متن «مطر السمک» و ﴿هذا خلق الله﴾ در پایۀ دهم نشان داد که دانش آموزان چنین متونی را دوست دارند و از سوی دیگر در روایات دینی ما به تفکر در آیات خدا بسیار سفارش شده است.

قواعد این درس دربارۀ اسلوب شرط است. دانش آموز با نحوۀ ترجمۀ ادوات شرط «مَن، ما، إن و إذا» آشنا می شود. فعل شرط و جواب آن را تشخیص می دهد. اما آموزش جزم از اهداف نیست.

۶- متن درس چهارم دربارۀ دربارۀ تأثیر زبان فارسی در عربی است. موضوعی که برای بیشتر دانش آموزان و دبیران جالب بوده است و در نظرسنجی ها خواستار چنین متنی در کتاب درسی بودند. بخشی در ادامۀ متن درس آمده است که تنها برای مطالعه است و از آن سؤال امتحانی طرح نـمی شود. کتاب های بسیاری دربارۀ معربات فارسی نگاشته شده است، از آن جمله:

مُعجَم المُعرّبات الفارسیه مُنذُ بَواکیر العَصر الحاضِر. محمد التّونجی. مکتبه لبنان ناشرون.

ریشه یابی واژه ها در قرآن. جلال الدین السیوطی (برگردان محمدجعفر اسلامی.) شرکت سهامی انتشار.

واژه های دخیل در قرآن مجید. آرتور جفری (برگردان فریدون بدره ای.) توس.

المُهذّب فی ما وقعَ فِی القرآن مِنَ المُعرّب. جلال الدین السّیوطی. مکتبه مِشکاه الإسلامیه.

قواعد درس چهارم، دو بخش است: بخش اول دربارۀ ترجمۀ درست اسم معرفه و نکره می باشد که به دو نوع معرفه، یعنی معرفه به «ال» و «اسم علَم» پرداخته است.

بخش دوم دربارۀ ترجمۀ فعل مضارع همراه حروف پرکاربرد «أَن، لَن، کَی، لِکی، لِـ ، حتَّی» است. در این بخش، آموزشِ اعراب اصلی و فرعی و اعراب فعل مضارعِ منصوب، هدف نیست.

۷- موضوع متن درس پنجم داستانی در ستایش راستگویی است. در متن درس، داستان کوتاهی ذکر شده است. این داستان برای دانش آموزان دلپسند و آراسته به سخنان بزرگان دین است. اندرز مستقیم کمتر تأثیر دارد. شیوۀ غیر مستقیم به باور کارشناسان مؤثّرتر است.

دانش آموز در قواعد درس پنجم با معادل  هایی از ماضی استمراری، ماضی بعید و مضارع التزامی آشنا می شود.

۸- متن درس ششم، اشاره به یک داستان تاریخی است. داستان دختر حاتم طائی به نام سفّانه که با دیدن رفتار والای پیامبر اسلام جذب اسلام می شود. دانش آموز با خواندن این داستان با حقایقی زیبا و افتخار آفرین در تاریخ اسلام آشنا می شود.

قواعد درس ششم، دربارۀ معانی حروف «لَم، لِـ و لا» است. هدف این است که دانش آموز فعل هایی مانند «لَم یَسمَع» را در جمله بشناسد، درست بخواند و درست ترجمه کند. آموزش جزم فعل مضارع و اعراب اصلی و فرعی از اهداف نیست. دانش آموز این رشته، فقط دو ساعت در هفته درس عربی دارد؛ لذا امر تدریس با توجه به زمان محدود صورت می گیرد.

۹- متن درس هفتم، دربارۀ امید به زندگی است. گاهی برخی به دلایلی دچار ناامیدی می شوند. خواندن زندگی نامۀ بزرگانی چون سکاکی، فارابی، آذریزدی و انیشتین و کسانی که با وجود معلولیّت، ناامید نشدند و چنین کسانی ثابت کردند که «معلولیّت، محدودیّت نیست». موجب تقویت روحیّۀ خواننده شده و در نگرش و اندیشۀ فرد تأثیر گذار است.

قواعد درس هفتم، کاربرد فعل های ناقص «کانَ، صار، لَیس، أَصبَح» در زبان عربی است. دانش آموز با معانی مختلف این کلمات آشنا می شود. تشخیص اسم و خبر این افعال نیز آموزش داده شده است. اما تشخیص اسم فقط در حالت اسم ظاهر است و تشخیص اسم افعال ناقصه در حالت ضمیر هدف نیست.

۱۰- نیازی به ارائۀ جزوۀ مکمل قواعد به دانش‌آموز نیست. آنچه دانش‌آموز نیاز داشته در کتاب آمده است یا سال  بعد خواهد آمد. قواعد کتاب به صورت خودآموز نوشته شده است.

 11- یکی از دانش‌آموزی با صدای رسا قواعد را در کلاس بخواند. آن گاه هر جا لازم شد در خلال خواندن سؤالاتی را از دیگران بپرسیم. این پرسش موجب می شود، دانش  آموزان بیشتر دقّت کنند و در وقت صرفه جویی نمایند. با اتمام قرائت بخش قواعد، از دانش آموزان می خواهیم تا اشکالاتشان را مطرح کنند.

۱۲- تحلیل صرفی، تعریب، تشکیل و اِعراب گذاری از اهداف کتاب درسی نیست. کلّ کتاب درسی کاملاً اعراب گذاری شده است، تا دانش آموز دچار مشکل درست خوانی نشود. برای مثال، در بخش تحلیل صرفی کافی است که دانش آموز در برخورد به کلمه ای مانند مُحسن تشخیص دهد که اسم فاعل و به معنای نیکوکار است. شایسته است طراحان آزمون، متون و عبارات امتحانی را کاملاً حرکت گذاری کنند.

۱۳- تبدیل «مذکر به مؤنث» یا «مخاطب به غیر مخاطب» یا «جمع به غیر جمع» و بالعکس و موارد مشابه از اهداف کتاب نیست.

معنای کلمات در هر آزمونی در جمله خواسته می شود. در چند تمرین کتاب معنای کلمه بیرون از جمله خواسته شده است؛ جهت تسهیل در آموزش و ارزشیابی شیوۀ طرح آن همراه با یک نمونه ارائه شده است.

۱۴- روخوانی دانش آموز و فعالیت های شفاهی او در طول سال تحصیلی نـمرۀ شفاهی وی را در نمرۀ میان نوبت تشکیل می دهد.

۱۵- در کتاب جای کافی برای نوشتن ترجمه و حل تـمرین در نظر گرفته شده است تا به دفتر تـمرین نیازی نباشد. تنها متن درس جای کافی برای نوشتن ندارد که با نهادن یک برگه در کتاب، مشکل برطرف می شود.

۱۶- کلمات جدیدی که معنای آنها در پاورقی آمده است در آزمون ها طرح می شوند.

۱۷- از همکاران گرامی خواستاریم تا با رویکرد دفتر تألیف همگام شوند؛ شش کتاب درسی عربی مجموعه ای یکپارچه اند و آموزش برخلاف اهداف درسی به روند آموزش آسیب می زند.

آگاهی از نظریات شما موجب خوشحالی ما می شود؛ می توانید از طریق وبگاه گروه عربی پیغام بگذارید.

نشانی وبگاه گروه عربی: www.arabic-dept.talif.sch.ir